24160 str 080 081 (3)

kolędy, ale i chodzić z prośbą. Najwcześniejszy tekst takiej kolędy znajduje się w krakowskim druczku Ludycje wieśne (1544). Starodawne pieśni wyparte zostały przez kolędy związane z tematyką święta Bożego Narodzenia. I te mają wczesną XV- i XVI-wieczną polską dokumentację. Najstarsze były tłumaczone z łaciny i czeskiego, późniejsze powstawały w rodzimym środowisku kościelnym i przykościelnym, a także żakowskim, wreszcie literackim. Autorem do dziś popularnej pieśni „Bóg się rodzi” jest Franciszek Karpiński, a „Maleńką, cichą stajenkę lichą” napisał Teofil Lenartowicz.

5.    Gawęda -— opowiadanie o wydarzeniach prawdziwych lub pozornie prawdziwych, w których opowiadający gra rolę rzekomego uczestnika, naocznego świadka, bądź „wiernego” przekaziciela cudzych poświadczeń. Gawęda, mająca u nas, zwłaszcza w XIX w., bogatą tradycję literacką, by odwołać się tylko do H. Rzewuskiego Pamiątek Soplicy (1839) czy W. Syrokomli Gawęd i rymów ulotnych (t. 1-6, 1853—61), obecnie cieszy się coraz większym powodzeniem wśród twórców i odbiorców literatury ludowej. Krótka, aktualna, zaprawiona humorem jest coraz większą konkurentką odsuwanej w cień ludowej bajki magicznej. Amatorom gawędy polecam m. in. zbiorek Maryny Okęckiej-Brom-kowej Z kolankiem i bez (1965).

6.    Ballada — pieśń liryczno-epicka opowiadająca o jakimś, zwykle dramatycznym, wydarzeniu. Za przykładem Anglików, nazwę tę stosuje się do pieśni ludowych oraz utworów literackich, opartych na ludowych motywach lub na nie stylizowanych, takich jak Lilie Mickiewicza, Maliny Aleksandra Chodźki czy Jana Jaś-kowskiego „Wieczorem w niedzielę, przy wiejskim kościele”.

Jak wykazały studia specjalistów, wiele ballad ludowych ma zasięg międzynarodowy. Repertuar pieśni balladowych jest dziś nadal żywy i popularny. Śpiewa się rzeczy stare, powstają nowe, które zdobyły sobie nawet wykonawców specjalistów, by wymienić tylko Grzesiuka, Chyłę czy Grześkowiaka.

7.    Ubadanka — wielkopolska nazwa krótkiej 4-lub 8-wierszowej śpiewki powstającej zwykle wśród zabawy i odśpiewywanej na popularną nutę przez kogoś z uczestników.

Np: Da tańcowalibyśwa, da, ale mała izba, da, pójdziemy do siehi, da, będzie nam przestrzeni.

8.    Wariant, czyli odmianka — pieśń, zagadka, przysłowie lub opowiadanie o tym samym wątku zasadniczym, podanym w nieco odmiennej wersji, wzbogaconej lub zubożonej. Liczne warianty tego samego wątku są charakterystyczną cechą literatury ludowej, której utwory żyjące w przekazie ustnym podlegają stałym modyfikacjom.

9.    Refren! — Oczywiście, proszę państwa, jest to refren, charakterystyczna cecha wielu pieśni ludowych, w tym wypadku również popularnej piosenki z folkloru warszawskiego pt. Statek do Młocin śpiewanej przez Jaremę Stępowskiego.

10. O nie! To wcale nie jest złośliwostka ani cierpka uwaga, ale po prostu przysłowie jedno z wielu. Przysłowie znane jest kulturze europejskiej od najdawniejszych czasów, zwane w Grecji paroimia, a po łacinie proverbium lub adagium. Wielką Księgę przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich (1889—94) zawdzięczamy Samuelowi Adalbergowi. Jego zbiór, znacznie powiększony, wydawany jest obecnie przez Państwowy Instytut Wydawniczy w Warszawie pt. Nowa księga przysłów polskich.

2.

KTO TO, CO TO?

f. Adynata — rzeczy niemożliwe. Wyraz pochodzenia greckiego. Adynatami nazywamy pomysły humorystyczne, których komizm polega na absolutnym nonsensie, np. ktoś spuszcza się z góry na sznurze. Ponieważ sznur jest za krótki, odcina górny kawałek, by dosztukować dół.

2. Banialuka — imię bohaterki fantastycznego poematu J. A. Morsztyna, opartego na międzynarodowym motywie bajkowym, o mężu poszukującym utraconej żony. Morsztynowska Historia ucieszna o Banialuce,

81

6    500 zagadek z folkloru