79351 pic 11 06 280635

Zmartwychwstania Tołstoja, gdzie opis zastępuje jakby realny czas, w jakim bohaterka przeszlaby odcinek drogi¹, a więc deskrypcja staje się w pewien sposób jednostką, ekwiwalentem czasu. Ogólnie można powiedzieć, że przebiegi zawartość opisu pełni funkcję indeksalną wobec czasu.

Istotna jest także w opisach, nie zawsze wyrażona wprost, ich indywidualna perspektywa - tak w sensie wyboru centrum orientacji przestrzennej², jak i personalnych relacji, tj. przyjętego punktu widzenia. Może to być na przykład perspektywa bohatera - jak w dokonanym jakby „oczami” syna opisie „starego Omskiego” w Romansie Teresy Hennert Zofii Nałkowskiej³, gdzie najpierw otrzymujemy od narratora informację, iż ojciec był najbardziej znienawidzonym człowiekiem dla bohatera, potem zaś opis, który jest tak skonstruowany, że stanowi dowód tej niechęci. Odwrotny przykład (z Ziemi obiecanej Reymonta) - różnicy w perspektywie między narratorem a bohaterem, która rysuje się wewnątrz opisu - przytacza w swojej książce Magdalena Popiel⁴. Z kolei w wielu utworach Białoszewskiego, m.in. w omawianym dalej dzienniku okrętowym Obmapywanie Europy, mamy do czynienia z opisami dokonanymi przez narratora personalnego z wiedzą pozornie ograniczoną⁵. Zawarta w deskryp-cji informacja o oglądanych miejscach czy przedmiotach jest celowo, a nawet wręcz ostentacyjnie sprowadzona do kilku percepcyjnych danych, bez uwzględnienia całej dostępnej wiedzy.

Osobowa „strategia retoryczna” deskrypcji wiąże się z możliwością występowania opisów nie tylko w mowie zależnej (z perspektywą auktorialną lub personalną) czy niezależnej, ale również w mowie pozornej. Włączanie deskrypcji w obręb mowy pozornie zależnej⁶ oraz pozornie niezależnej ma bezpośredni wpływ na orientację informacyjną tekstu, gdyż pozwala wprowadzić rozmaite stopnie subiektywizmu postrzeżeń⁷ i w różny sposób „manipulować odbiorem” przez wprowadzanie ekspresji mówiącego bohatera. Widać to dobrze na przykładzie autentycznych wspomnień, które przytoczone są w ten sposób przez Joannę Siedlecką w książce o Witkacym. Autorka dopuszcza w mowie pozornie niezależnej m.in. „głos” Ireny Krzywickiej - tak oto wspominającej pisarza:

Uważa go za najprzystojniejszego mężczyznę jakiegokolwiek w życiu widziała - nie oddają tego żadne zdjęcia. Olbrzymi, piękny,

0    bystrym, inteligentnym spojrzeniu, w jaskrawych skarpetkach

1    swetrach, a nie cło pomyślenia było wtedy, żeby mężczyzna nosił coś kolorowego⁸.

Ten fragment przypomina więc, jak istotne jest uwzględnienie modelowania treści wypowiedzi deskryptywnej - zależnie od tego, czy opis nastawiony jest przede wszystkim na udzielenie informacji komuś spoza świata przedstawionego (jak np. odautorski szczegółowy opis realistyczny), a więc jest „ekstrawersyjny”, czy też - jak w strumieniu świadomości czy deskrypcji personalnej - rejestruje tylko czyjeś oderwane postrzeżenia, bez dodatkowych wyjaśnień scalających i systematyzujących wiedzę o świecie przedstawionym, a więc jest

¹⁴⁸ Zob. np. opis Diany Yoss w: T. Nowakowski, Obóz Wszystkich Świę

1

   W. Szkłowski, Analiza w opisie realistycznym, w: O prozie..., op. cit., s. 289.

2

   Ciekawe pod tym względem są analizy opisów w książkach Akacje kwitną Debory Vogel czy General Barcz Juliana Kadena-Bandrowskiego, dokonane przez B. Sienkiewicz, op. cit.

3

   Z. Nałkowska, Pisma wybrane, wyd. 1, Warszawa 1954, s. 127.

4

   M. Popiel, Oblicza wzniosłości, op. cit., s. 132. Por. też wcześniejsze uwagi w niniejszej pracy na temat Soli ziemi Wittlina.

5

   Analiza opisów z Obmapywania znajduje się w ostatnim rozdziale książki. Nawiasem mówiąc, opisami z wiedzą pozornie ograniczoną posłużył się niegdyś doskonale H. Balzac, przedstawiając swoich bohaterów w początkach Kobiety trzydziestoletniej - najpierw zakres wiedzy narratora au-ktorialnego sprowadza się wyłącznie do tego, co da się zaobserwować, potem ujawniona jest wszechwiedza.

6

tych, Warszawa 1990, s. 12-13.

7

   Por. uwagi M. Olędzkiego na temat subiektywnej i obiektywnej sfery opisu - idem. Problematyka opisu w „Popiołach”..., s. 172.

8

   Zob. J. Siedlecka, Mahatma Witkac, Warszawa 1992, s. 95 (podobnie skonstruowane są i wcześniejsze charakterystyki Witkacego - m.in. s. 12-15, 57). Opisy w mowie pozornie niezależnej są zresztą preferowaną

;acji stosowaną przez Joannę Siedlecką także w innych książ-