gender002

Kino, kotleta i...

Opozycja:mę/cr/:na- nto-męzczyzna. JackLcmoni Tony Curtis w tilmic PÓL ŻARTEM, POL SERIO Gilly Wildera

połową i buntować się przeciw tak sformułowanemu losowi?

Feministyczny bunt znajdował i znajduje różne formy wyrazu zarówno w działaniach, jak i w wypowiedziach W interesującej nas dziedzinie. z jednej strony będzie to twórczość filmowa kobiet-feminislek, z drugiej - i otej tu będzie mowa • ich wypowiedzi o kinie, jako że feminizm na gruncie myśli filmowej stanowi formację silną, wyraźnie określoną, choć niekoniecznie jednolitą i monotematyczną,

Dla feminizmu kino było zawsze tematem szczególnie pociągającym, gdyż to tu właśnie kultura patriarchalna manifestowała się zawsze w postaci najbardziej skrajnej i wyrazistej Tu specyficzna orientacja tej kultury, którą feministki nazwały fallocentryzmem. dochodziła do głosu w formach szczególnie spektakularnych, tu można było zobaczyć na własno oczy. jak mężczyzna widzi kobietę i jaki rodzaj wiedzy o niej kolportuje jako społecznie pożądany i użyteczny. Kino ze swą predylekcją do mitów, stereotypów, wzorców i modeli było i jest doskonałym narzędziem i bronią ideologiczną, którą

feministki pragnęłyby zarówno rozpoznać, jak i opanować, by móc się nią posłużyć dla własnych celów.

Czy można jednak skonstruować dyskurs feministyczny tak. żeby różnił się od innych dyskursów o kinie. cx dofinitionc męskich?

W lekturze potocznej trudno się raczej pomylić. gdy przyjdzie nam zidentyfikować tekst pisany przez feministkę. Przecie wszystkim -jeśli nie wyłącznie - dotyczyć będzie problematyki kobiecej, utrzymany zostanie w poetyce “paramilitarnej" z powodu dominującego w nim tonu agresji, niechęci, pretensji kierowanych pod adresem "odwiecznego wroga" - mężczyzny, a dodatkowo wyróżniać go będzie specyficzna terminologia i frazeologia, pojawiająca się tyłków tekstach feministycznych. Oczywiście. nie wszystkio feministki piszące o kinie wkraczają na ścieżkę wojenną, są teksty, w których dominujo rzeczowy, spokojny opis, są też i zupefnie inno. gdzie feministyczny jest wprawdzie punkt wyjścia, ale tematyka kobieca zostaje uchylona, a przedmiotem rozważań stają się podstawowe problemy teorii filmu. W tym ostatnim wariancie feminizm staje się po prostu jednym ze sposobów uprawiania myśli filmowej, zarówno na obszarze historii, jak i teorii, a nie wariantem polityki wojującego obozu kobiet W tej swojej odmianie feminizm nie różni się zasadniczo od innych, bliskich rńu orientacji, wśród których najważniejsza jest psychoanalityczna.

Radykalizm feminizmu w odniesieniu do realizujących go dyskursów wywodzi się z faktu, iż ukształtowane one zostały na podstawach myśli lewicowo-radykalnej. która rozwinęła się po wydarzeniach majowych 1968 roku we Francji i stamtąd przeniknęła na inne tereny. W tym okresie nie tytko feminizm, ale generalnie, zachodnia myśl filmowa przechodziły ostrą fazę dziecięce/ choroby lewicowości. wracając do żargonu rewolucyjnego po-pażdziernikowej teorii radzieckiej, który - podobnie jak tam - krzyżował się z inspiracjami nurtów awangardowych różnego autoramentu. Wszystko to - zważywszy, że orientacja Icwicowo-radykalna aspirowała do wiedzy, która, zgodnie z rozróżnieniem Louisa Althussera. miała być przeciwieństwem ideologii - nałożone zostało na grunt uprzednio przygotowany przez semiotykę struk-

FlEHINrzH FACMKALN^

7

ORIENTACJE

turalną, a 'przeorany* przez lacanowski wariant psychoanalizy. Co do tej ostatniej, to jedni utrzymywali, żc jest zasadniczo zgodna z marksizmem, a inni. że wprost przeciwnie.

Problem ten zbyt jest 2łożony. by go tutaj rozpatrywać jako całość Poprzestańmy zatem tylko na usytuowaniu feminizmu Nurt ten w myśli filmowej świadomie i konsekwentnie wiązał się z trzema orientacjami: semiotyką, psy choanalizą i marksizmem, z tym. że rzadziej był to marksizm wywodzący się wprost od samego Marksa i jego radzieckich kontynuatorów, najczęściej natomiast francuski marksizm strukturalny Louisa Althussera, ale nie brakło tez wersji chińskiej - maoistowskiej. Wydawałoby ; się. że ten rodzaj piorunującej mieszanki (nie zapominajmy, że awangardyzm był jej czwar-tym składnikiem) nie może rodzić tekstów myślowo Spójnych, jako że. na zdrowy rozum, wszystko to wydaje się raczej wykluczać wzajemnie niż łączyć i dopełniać Nie zapominajmy jednak. że teoretycy filmu zwykli postępować ze źródłami swoich inspiracji w sposób więcej niż swobodny, bo nonszalancki. Brali z nich jedynie to. co w danej chwili było przydatne i poręczne. nie pamiętając, ani troszcząc się o całą resztę. W psychoanalizie, semiotyce, marksizmie potrzebne feministkom były tylko pewne wybrane, izolowane z. kontekstu wątki c2y pojęcia lub ich kompleksy, które wykorzystywano do innych celów niż na gruncie macierzystym Feministek nie można nazwać tout court marksistkami czy semiolyczkami. stosunkowo najbliższe są psychoanalizie, ale i na i tym gruncie toczą się poiemiki między zwolen-niczkami tego właśnie podejścia, a ich przeciwniczkami. zorientowanymi raczej socjologicz-nie.W tych trzech orientacjach feministki odwoływały się do tego. co uznały za wspólne, a co wiąże się z tymi elementami teorii, które nastawione są na demaskowanie, ujawnianie, odsłanianie. Marksistowskie teorie walki klasowej i • fałszywej świadomości były poręcznymi narzędziami dla analizy seksizmu i źródeł zniewolenia kobiet, a także ich zgody na to zniewole-; nie; psychoanaliza odsłaniała korzenie systemu patriarchalnego i fallocentryzmu. oferując ponadto techniki analizy działań i zachowań nieświadomych; semiotyka, jako dyscyplina zaj-

£ino,

mująca się m.in. analizą znaczeń, dyspon ła repertuarem narzędzi i technik badawc; odnoszących się do języka, dyskursów i tów.

Żadnego z tych dyskursów feministki n ły jednak skłonne uznać za "własny'*. Gl problemy psychoanalizy były sformułow. punktu widzenia i niejako “w interesie* por tu męskiego; terapeutyczne funkcje psy< nalizy polegały m.in. na tym. by żbunto histeryczki i neurotyczki przywrócić spe ności. kuracja była rodzajem perswazji i putacji, mającym ponownie pogodzić kot przeznaczoną jej rolą. Podobnie rzecz sir ła z innymi dyskursami, zasadniczo męsl -- Koncepcja języka jako utworu męsl wyrażającego mężczyznę, jego panowan komunikacją, zawłaszczenie wszełk ich d; sów możliwych na gruncie kultury patria nej. jest centralną kwestią teoretyczną fei mu. Kultura ta odmawia kobiecie wszelkie miotowości. a tym samym prawa do ki uprzedmiotowia ją. Kobieta nie "mówi", być tylko wypowiadana, nic “widzi*, moź tylko oglądana. W święcie stworzonym mężczyznę nie ma takiego miejsca, z kt mogłaby przemówić własnym głosem, język nie daje jej żadnej szansy sformuło własnego dyskursu. Dochodzimy wtensi do paradoksu. Z istoty rzeczy feminizm > być polityką milczącego oporu a przecie wi i to bardzo głośno.

Feministki utrzymują, iż posługują sir kiem męskim, bronią mężczyzny, gdyż ; jest on opisać, wyrazić, uzmysłowić quo kultury patriarcha*nej w odniesieniu biet. uświadomić kobietom przemoc, które legają, wskazać i nazwać drogi i środki, mocą których się to dzieje. Jest to żaten łanie w interesie kobiety, choć język ten ty jako takiej nie wypowiada. Raczej reła je to. co myślą, wiedzą i mówią o n^:ąj mę ni.

W tej sytuacji twórczość feminisc/czna tanicznie zwraca się ku wszelkim newyr kom. Stąd jej niejako naturalny sojusz z gardą i z tymi sztukami, w których we sposób przekazywania bądź w ogóle nie dzi w grę. bądź jest ograniczonylubdrug

ICHŁST1A