gender002

6

Kino, koticta i...

\    i

i    •;

i

Opozycja:mę/cryina ■ nie-mężczyzna. Jac'« Lcmon i Tony Curtis v/ filmie PÓL ŻARTEM. POL SERIO Billy Wildera

połową i buntować się przeciw tak sformułowanemu losowi?

Feministyczny bunt znajdował i znajduje różne formy wyrazu zarówno w działaniach, jak i w wypowiedziach W interesującej nas dziedzinie. 2 jednej strony będzie to twórczość filmowa kobiet-feministek, z drugiej - i otej tu będzie mowa • ich wypowiedzi o kinie, jako że feminizm na gruncie myśli filmowej stanowi formację silną, 'wyraźnie określoną, choć niekoniecznie jednolitą i monotematyczną.

Dla feminizmu kino było zawsze tematem szczególnie pociągającym, gdyż to tu właśnie kultura palriarchalna manifestowała się zawsze w postaci najbardziej skrajnej i wyrazistej. Tu specyficzna orientacja tej kultury, którą feministki nazwały fallocenlryzmem. dochodziła do głosu w formach szczególnie spektakularnych, tu można było zobaczyć na własne oczy. jak mężczyzna widzi kobietę i jaki rodzaj wiedzy o niej kolportuje jako społecznie pożądany i użyteczny. Kino ze swą predylekcją do mitów, stereotypów, wzorców i modeli było i jest doskonałym narzędziem i bronią ideologiczną, którą

feministki pragnęłyby zarówno rozpoznać, jak i opano wać, by móc się nią posłużyć dla własnych celów.

Czy można jednak skonstruować dyskurs feministyczny tak. żeby różnił się od innych dyskursów o kinie. cx dclinitionc męskich?

W lekturze potocznej trudno się raczej pomylić. gdy przyjdzie nam zidentyfikować tekst pisany przez feministkę. Przede wszystkim -jeśli nie wyłącznie - dotyczyć będzie problematyki kobiecej, utrzymany zostanie w poetyce ‘paramilitarnej" z powodu dominującego w nim tonu agresji, niechęci, pretensji kierowanych pod adresem “odwiecznego wroga" - mężczyzny. a dodatkowo wyróżniać go będzie specyficzna terminologia i frazeologia, pojawiająca się tyłków tekstach feministycznych. Oczywiście. nie wszystkie feministki piszące o kinie wkraczają na ścioźkęwojenną, są teksty, w których dominujo rzeczowy, spokojny opis, są też i zupełnie inno. gdzie feministyczny jest wprawdzie punkt wyjścia, ale tematyka kobieca zostaje uchylona, a przedmiotem rozważań stają się podstawowe problemy teorii filmu. W tym ostatnim wariancie feminizm staje się po prostu jednym ze sposobów uprawiania myśli filmowej, zarówno na obszarze historii, jak i teorii, a nie wariantem polityki wojującego obozu kobiet W tej swojej odmianie feminizm nie różni się zasadniczo od innych, bliskich rńu orientacji, wśród klórych najważniejsza jest psychoanalityczna.

Radykalizm feminizmu w odniesieniu do realizujących go dyskursów wywodzi się z faktu, iż ukształtowane one zostały na podstawach myśli lewicowo-radykalnej. która rozwinęła się po wydarzeniach majowych 1968 rokuwe Francji i stamtąd przeniknęła na inne tereny. W tym okresie nie tylko feminizm, ale generalnie, zachodnia myśl filmowa przechodziły ostrą fazę dziecięcej choroby lewicowości, wracając do żargonu rewolucyjnego po-pażdziernikowej teorii radzieckiej, który - podobnie jak tam - krzyżował się z inspiracjami nurtów awangardowych różnego autoramentu. Wszystko to - zważywszy, że orientacja lewicowo-radykolna aspirowała do wiedzy, która, zgodnie z rozróżnieniem Louisa Althussera. miała być przeciwieństwem ideologii - nałożone zostało na grunt uprzednio przygotowany przez semiotykę struk-

FEWNrzM ftACMKALN^

7

OCIE^TACJE

turalną. a 'przeorany" przez Lacanowski wariant psychoanalizy. Co do tej ostatniej, to jedni utrzymywali, żc jest zasadniczo zgodna 2 marksizmem, a inni. że wprost przeciwnie.

Problem ten zbyt jest złożony, by go tutaj rozpatrywać jako całość Poprzestańmy zatem tylko na usytuowaniu feminizmu. Nurt ten w myśli filmowej świadomie i konsekwentnie wiązał się z trzema orientacjami: semiotyką, psychoanalizą i marksizmem, z tym. że rzadziej byt to marksizm wywodzący się wprost od samego Marksa i jego radzieckich kontynuatorów, najczęściej natomiast francuski marksizm strukturalny Louisa Althussera, ale nie brakło tez wersji chińskiej - maoistowskiej. Wydawałoby się. że ten rodzaj piorunującej mieszanki (nie zapominajmy, że awangardyzm byl jej czwartym składnikiem) nie może rodzić tekstów myślowo Spójnych, jako że. na zdrowy rozum, wszystko to wydaje się raczej wykluczać wzajemnie niż łączyć i dopełniać Nie zapominajmy jednak. że teoretycy filmu zwykli postępować ze źródłami swoich inspiracji w sposób więcej niż swobodny, bo nonszalancki. Brali z nich jedynie to. co w danej chwili było przydatne i poręczne, nie pamiętając, ani troszcząc się O całą resztę. W psychoanalizie, semiotyce, marksizmie potrzebne feministkom były tylko pewne wybrane, izolowane z kontekstu wątki c2y pojęcia lub ich kompleksy, które wykorzystywano do innych celów niż na gruncie macierzystym Feministek nie można nazwać tout court marksistkami czy semiotyczkami. stosunkowo najbliższe są psychoanalizie, ale i na lyin gruncie toczą się polemiki między zwolenniczkami lego właśnie podejścia, a ich przeciwniczkami. zorientowanymi raczej socjologicz-nie.W tych trzech orientacjach feministki odwoływały się do tego. co uznały za wspólne, a co wiąże się z tymi elementami teorii, które nastawione są na demaskowanie, ujawnianie, odsłanianie. Marksistowskie teorie walki klasowej i fałszywej świadomości byty poręcznymi narzędziami dla analizy seksizmu i źródeł zniewolenia kobiet, a także ich zgody na to zniewolenie; psychoanaliza odsłaniała korzenie systemu patriarchalnego 1 fallocentryzmu. oferując ponadto techniki analizy działań i zachowań nieświadomych: semiotyka, jako dyscyplina zaj?Cirio, kotleta mująca się m in analizą znaczeń, dyspon la repertuarem narzędzi i technik badawc: odnoszących się do języka, dyskursów i tów.

Żadnego 2 tych dyskursów feministki n ly jednak skłonne uznać za ‘własny". Gl problemy psychoanalizy były sformulow. punktu widzenia i niejako "w interesie’ poc tu męskiego; terapeutyczne funkcje psy« nalizy polegały rn.in. na tym. by zbunto historyczki i neurotyczki przywrócić spe ności. kuracja była rodzajem pers/.azji i pulacji. mającym ponownie pogodzk: kot przeznaczoną jej rolą. Podobnie rzecz sit ła z innymi dyskursami, zasadniczo męsl -- Koncepcja języka jako utworu męsl wyrażającego mężczyznę, jego panowan komunikacją, zawłaszczenie wszeifc ich d; sów możliwych na gruncie kultury patria nej. jest centralną kwestią teoretyczną fei mu. Kultura ta odmawia kobiecie wszelkie miotowości, a tym samym prawa do ki uprzedmiotowia ją. Kobieta nie "mówi*, być tylko wypowiadana, nie “widzi*, moż tylko oglądana. W święcie stworzonym mężczyznę nie ma takiego miejsca, z kt mogłaby przemówić własnym głosem, język nie daje jej żadnej szansy slormuło własnego dyskursu. Dochodzimy w ten s| do paradoksu. Z istoty rzeczy feminizm * być polityką milczącego oporu, a przecie wi i to bardzo głośno

Feministki utrzymują, iż posługują sir kiem męskim, bronią mężczyzny, gdyż ; jest on opisać, wyrazić, uzmysłowić quo kultury patriarchalnej w odniesieniu biet. uświadomić kobietom przemoc, które legają, wskazać i nazwać drogi i środki, mocą których się to dzieje. Jest to zaten łanie w interesie kobiety, choć język ten ty jako takiej nie wypowiada. Raczej rela je to. co myślą, wiedzą i mówią o n ej mę ni.

W tej sytuacji twórczość feministyczna tanicznie zwraca się ku wszelkim newyr kom. Stąd jej niejako naturalny sojusz 2 gardą i z tymi sztukami, w których we sposób przekazywania bądź w og&e nie d2iw grę. bądź jest ograniczony lubdrug

(CNŁST1A