Marian Niezgoda

ETAPY PROCESU BADAWCZEGO

1. Postawienie problemu:

(1) rodzaje problemów:

a. problem naukowy: pytanie odnoszące się do obiektywnego stanu niewiedzy, tzn. na takie pytanie nie ma jeszcze odpowiedzi bądź jest to odpowiedź w obecnym stanie wiedzy niezadowalająca. Może mieć postać pytania "czy zacho­dzi (istnieje) zjawisko x?" lub "dlaczego zjawisko x zachodzi?"

b. problem praktyczny: w badaniach poszukuje się odpowiedzi na pytanie wyni­kające z praktyki społecznej, np. jaki jest stan higieny, na kogo się będzie głosować w wyborach? itp.

(2) geneza problemów badawczych:

a. zainteresowania badacza:

1. chęć poznania, znalezienia odpowiedzi na nurtujące pytania (cel poznawczy badania). Może być zainspirowana (a) stanem teorii w danej dziedzinie, (b) potoczną obserwacją, (c) praktyka społeczna - problemy, które jawią się jako konieczne do rozwiązania. Dobrym przykładem jest zainteresowanie problemami etnicznymi i kulturowymi Ameryki Myrdal a w konsekwencji jego badania nad “melting pot”,

2. chęć poznania, aby zmienić rzeczywistość, nacisk na konsekwencje soc­jo­tech­niczne, jako rezultat badań (cel praktyczny badania),

b. konkretne problemy społeczne do rozwiązania - badacz występuje jako ekspert na cudze zapotrzebowanie - polityka, menedżera.

(3) pytania muszą być wyrażone w języku nauki (w tym wypadku socjologii) czyli zawierać pojęcia, terminy przyjęte w nauce,

(4) powinno być sformułowane w taki sposób by było wiadomo, jakie czynnoś­ci należy podjąć, aby znaleźć na nie odpowiedź.

2. Eksplikacja problemu tj. określenie w kategoriach socjologicznych:

(1) na jakie pytanie będzie udzielana odpowiedź;

(2) zbudowanie siatki pojęciowej czyli wyjaśnienie (zdefiniowanie) używanych pojęć, czyli nazwanie zjawisk będących przedmiotem badań i ich właściwości (cech) czyli zmiennych. Siatka pojęciowa nie jest faktem zupełnie autonomicznym, tj. zależnym jedynie od inwencji badacza. Jest ona konsekwencją przyjętej orientacji teoretycznej, umiejscowienie problemów i badanych zjawisk w kontekście teoretycznym (odwołanie się do teorii socjologicznej, która te zjawiska i procesy opisuje i wyjaśnia. Służą temu studia literatury przedmiotu.

Pojawia się tu problem zwany „paradoksem eksplikacji” lub „paradoksem Moore'a”: w eksplikacji, wyjaśniając pojęcie ogólne przez inne pojęcia, można postąpić dwojako:

1. Użyć pojęć równych zakresowo, ale tak samo ogólnych (wtedy de facto nie ma eksplikacji) lub 2. Użyć pojęć bardziej szczegółowych, ale nie pokrywających się całkowicie z pojęciem wyjaśnianym - wtedy eksplikacja jest zniekształceniem pojęcia wyjaśnianego, a więc także nie jest pełną eksplikacją.

(3) Określenie relacji między zjawiskami, które te pojęcia opisują i zmiennymi (ich charakterystykami)ją czyli zbudowanie heurystycznego modelu badanych zjawisk),

(4) zbudowanie hipotez teoretycznych określających warunki występowania ana­lizowanych zjawisk (procesów), kierunki zależności między zmiennymi (wza­jemne oddziaływanie analizowanych zjawisk i procesów na siebie). Jest element modelu heurystycznego badanych zjawisk.

(5) to wszystko musi być wsparte przez odwołanie się do teorii socjologicznej, tj. do jakiejś spójnej koncepcji opisującej i wyjaśniającej działanie społec­zeństwa (patrz punkt (2)),

(6) określenia, jaki charakter będą miały badania (wyczerpujące czy na próbie (jakiej), eksploracyjne, diagnostyczne, weryfikacyjne) i jakiego typu źródła zostaną wykorzystane;

3. Operacjonalizacja pojęć i hipotez teoretycznych, tj. dobór odpowiednich wskaź­ników do zjawisk i charakteryzujących je zmiennych:

3.1 Wskaźniki w badaniach socjologicznych

(a) konieczność posługiwania się wskaźnikami ze względu na fakt, że wiele zmiennych używanych w badaniach ma charakter "ukryty" - postawy, motywacje itp. Można je poznać jedynie przez zewnętrzne objawy np. obserwowalne zachowania czy (najczęściej) wypowiedzi,

(b) konieczność posługiwania się wskaźnikami wynika z kompleksowego charakteru zjawisk i procesów społecznych, tak więc ich opis jest możliwy poprzez ich aspekty, cząstki,

wskaźniki pozwalają na opis i analizę zjawisk niejako w sposób pośredni.

3.2 Rodzaje wskaźników

(a) wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje.

(1) w rozumieniu węższym wskaźnikiem może być tylko cechą lub zjawiskiem obserwowalnym (bardziej adekwatne),

(2) w rozumieniu szerokim obserwowalność nie jest niezbędna.

(b) Typy wskaźników:

(1) wskaźniki definicyjne - gdy między wskaźnikiem a zjawiskiem zachodzi relacja tożsamości - sam wskaźnik jest tym właśnie zjawiskiem, które chcemy badać, a jego cechy charakterystyczne składają się na definicję odpowiedniego pojęcia. Liczba przestępstw to wskaźnik przestępczości. Często są to definicje cząstkowe.

(2) wskaźniki rzeczowe - wtedy, gdy związek pomiędzy wskaźnikiem a zjawiskiem nie ma charakteru konwencji terminologicznej, ale jest związkiem rzeczowym, tj. zakłada istnienie między wskaźnikiem, a indicatum takiej zależności, którą można pośrednio lub bezpośrednio kontrolować empirycznie.

- wskaźnik empiryczny - indicatum i wskaźnik są zjawiskami obserwowalnymi, więc teza o związku może być rozstrzygalna na drodze empirycznej,

- wskaźnik inferencyjny - indicatum jest własnością "ukrytą", a z zajścia jakiegoś zjawiska "inferujemy" wnioskujemy, że zaszło indicatum.

(3) najczęściej mamy do czynienia ze wskaźnikami mieszanymi: definicyjno-empirycznymi, definicyjno-inferencyjno-rzeczowymi.

3.3 Zasady doboru wskaźników

(a) Relacje pomiędzy wskaźnikiem a indicatum:

(1) tożsamości (nakładania zakresów)

(2) wskaźnik jest częścią zakresu indicatum

(3) indicatum jest częścią zakresu wskaźnika

(4) zakresy wskaźnika i indicatum zachodzą na siebie.

(b) Moc zawierania:

(1) wskaźnik "za szeroki", wskazuje z całą pewnością wszystkie zjawiska wchodzące w zakres indicatum, ale także takie, które w jego zakres nie wchodzą,

(2) stosowanie takich wskaźników jest uzasadnione na etapie badań eksploracyjnych,

(b) Moc odrzucania:

(3) wskaźnik "za wąski", wskazuje jedynie zjawiska wchodzące w zakres indicatum, ale pomija inne, które też w ten zakres wchodzą,

(4) stosowanie takich wskaźników jest wskazane w badaniach weryfikacyjnych.

(c) Moc rozdzielcza: funkcja obydwu mocy wskazanych wyżej - przekonanie, że wskaźnik został dobrany trafnie.

(1) ważna jest szczególnie wtedy, gdy zakresy wskaźnika i indicatum częściowo na siebie zachodzą.

(d) Ważne jest, aby dobierać wskaźniki w zależności od problemu badanego i celu badań - albo mają wskazywać krańce continuum, albo dobierać dla opisu zjawiska więcej niż jeden wskaźnik.

3.4 Co jest wskaźnikiem w badaniach socjologicznych?

zachowania jednostek - mogą być wskaźnikami dyspozycji, postaw, skłonności. Są to dane pochodzące z obserwacji.

(a) cechy jednostek i zbiorowości - mogą być wskaźnikami prawdopodobnych dyspozycji, postaw, procesów grupowych itp. Są to np. dane z roczników statystycznych, sprawozdań, ale także odpowiedzi na kwestionariusze.

(b) wypowiedzi jednostek w badaniach - wskaźniki postaw, dyspozycji (ale także cech jednostkowych i grupowych). Są to najczęściej odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszach.

(c) dobór takich faktów obserwowalnych, które pozwolą uchwycić istotę bada­nych zjawisk albo przez ich cząstkowe zdefiniowanie, albo przez em­piryczny związek z badanymi zjawiskami,

(2) wskaźnikami są najczęściej odpowiedzi na pytania w kwestionariuszu,

4. Wybór metod badawczych:

(1) określenie charakteru badań (monograficzne, diagnostyczne, eksploracyjne, weryfikacyjne).

Uwaga!! Takie zagadnienie pojawia się już na etapie for­mu­łowa­nia problemu. Tutaj należy to dookreślić.

(2) wybór metod, procedur i technik badawczych:

a. kryterium dochodzenia do konstrukcji i weryfikacji twierdzeń:

1. meto­da dedukcyjna i

2. metoda indukcyjna,

b. kryterium rodzaju materiału i sposobów jego analizy:

1. metody ilościowe,

2. metody jakościowe

c. kryterium założeń, sposobów gromadzenia i analizy materiałów:

1. metoda porównawcza (historyczno—porównawcza),

2. metoda integralna K. Dobrowolskiego,

3. metoda monograficzna (case study)

a) eksploracja,

b) diag­noza,

4. metoda dokumentów osobistych,

5. metoda obserwacji:

a. jawnej

b. ukrytej (uczestniczącej i nieuczestnic­zącej),

6. metoda socjometryczna (socjometria),

7. metoda wywiadu (pogłębionego, swobodnego, kwestionariuszowego)

8. focus group (grupowy wywiad zogniskowany),

9. metoda ankiety (audytoryjna, pilotowana, telefoniczna, samozwrotne: prasowa, TV, radiowa, dołączana, pocztowa),

10. metoda analizy treści,

11. metoda eksperymentu,

12. badania powtarzalne:

a) podłużne (wielokrotne badania tych samych jednostek),

b) panel (dwukrotne badanie tych samych jednostek),

c) powtarzalne sondaże ankietowe tej samej zbiorowości (ale nie tych samych jednostek),

13. techniki projekcyjne (przeniesione z psychologii).

(3) określenie źródeł, jakie będą wykorzystywane w badaniach,

(4) określenie zbiorowości i podjęcie decyzji czy będą to badania na próbie czy wyczerpujące:

a. Rodzaje prób:

1) losowa oparta o zasady statystycznego doboru losowego:

- prosta próba losowa (losowanie systematyczne, losowanie z tablic)

- próba warstwowa z alokacją proporcjonalną o alokacją optymalną.

(2) celowa zbiór jednostek dobranych celowo, ze względu na określone kryteria:

- celowa,

- udziałowa,

- "snow ball".

(5) pilotaż problematyki badawczej,

(6) określenie sposobu analizy zebranych danych.

5. Przygotowanie narzędzi badawczych i ich weryfikacja (prestest).

(1) budowa kwestionariuszy, kluczy kategoryzacyjnych do analizy treści schematów obserwacji, schematów analizy dokumentów, planu focus group,

(2) sprawdzanie poprawności narzędzi pod kątem:

a. zgodności z problematyką badawczą,

b. zgodności z układem odniesienia respondenta,

c. właściwego układu kwestionariusza,

d. poprawności sformułowania pytań.

6. Realizacja badań empirycznych.

(1) określenie zbiorowości, wylosowanie próby i przygotowanie operatu badawczego, tj. listy osób, które należy przebadać,

(2) podział pracy: przydział rozmówców ankieterom i szkolenie ankieterów,

(3) realizacja badań w terenie,

(4) bieżąca kontrola realizacji próby i jakości materiału.

7. Weryfikacja zebranych danych i przygotowania narzędzi jego przetwarzania i analizy:

(1) lektura danych i eliminacja wadliwych,

(2) indeksowanie,

(3) budowa instrukcji kodowej,

(4) kodowanie danych,

(5) projektowanie szkieletu bazy danych,

(6) wprowadzanie danych.

8. Analiza materiału empirycznego:

(1) przygotowanie programu analizy - wybór zmiennych stałych, zależnych, i niezależnych, projektowanie tablic, wybór technik analizy statystycznej,

(2) analiza danych (maszynowa),

(3) testowanie hipotez i formułowanie uogólnień.

9. Pisanie raportu końcowego:

(1) przygotowanie planu raportu,

(2) w rozdziałach początkowych należy przedstawić:

a. założenia badawcze - czyli problem, jego eksplikację, odwołania teoretyczne, hipotezy teoretyczne,

b. charakterystykę badań - zastosowanych metod i technik badawczych, wykorzystanych źródeł,

c. propozycję sposobu analizy zebranego materiału,

d. charakterystykę obiektu badań (zbiorowości),

e. układ raportu.

(3) W kolejnych rozdziałach przedstawiać poszczególne zagadnienia, weryfikując po ko­lei hipotezy, starając się, aby każdy rozdział kończył się krótkim podsumowaniem umożliwiającym przejście do kolejnego zagadnienia (rozdziału),

(4) W ostatnim rozdziale należy dokonać:

a. podsumowania badań,

b. uogólnić uzyskane wyniki (o ile jest to uprawnione),

c. dokonać krytycznej oceny uzyskanych wyników,

d. ewentualnie zaproponować dalsze badania.

3

2

3

---