E. Nęcka Proces twórczy i jego ograniczenia, cz. II
Rozdz. 6
Przeszkody w procesie twórczym: Rozważania terminologiczno - taksonomiczne
Przeszkody w procesie twórczym - nie są tożsame z inhibitorami, bo nie tylko hamują proces twórczy, ale też zapobiegają jego rozwinięciu się, ograniczają swobodę wyboru podmiotu w zakresie możliwych kierunków rozwoju procesu, a także niepotrzebnie ukierunkowują ten proces na informacje mało owocne lub wręcz szkodliwe.
Można wyróżnić przeszkody typowe lub nietypowe(przeszkadzające też w innych dziedzinach funkcjonowania) dla twórczości.
Są też przeszkody trywialne, których autor nie będzie analizował w książce. Są to np.:
Brak materiałów do wykonania pracy
Brak motywacji do tworzenia
Brak wiedzy potrzebnej do rozwiązania problemu
Niski poziom sprawności w zakresie operacji intelektualnych biorących udział w procesie twórczym
Brak kompetencji w stosowaniu skutecznych w danej sytuacji strategii rządzących procesem twórczym
Przeszkody dla twórczości mają postać wewnętrznych czynników o charakterze procesualnym. Przeszkodą dla twórczości nie może być sam tylko czynnik zewnętrzny, ale formuła przekładu tego czynnika na procesy psychiczne i zachowanie jednostki. W szczególnych bowiem przypadkach określona formuła przekładu sytuacji zewnętrznej na sposób działania i procesy psychiczne przedmiotu może doprowadzić do rozkwitu twórczości w sytuacji zasadniczo nie sprzyjającej albo do zaniku twórczości w sytuacji sprzyjającej do jej rozwoju. Przeszkodą dla twórczości jest proces psychiczny antagonistyczny bądź konkurencyjny wobec procesu twórczego.
Podział przeszkód ze względu na mechanizm ich działania na szkodę interakcji twórczej:
Procesy i mechanizmy psychiczne przeciwdziałające powstaniu interakcji twórczej.
Mechanizmy powodujące przedwczesne zakończenie interakcji, tzn. uznanie jakiejś struktury próbnej za strukturę spełniającą, mimo istniejących jeszcze potencjalnych możliwości wzajemnego oddziaływania celu i struktur próbnych.
Mechanizmy zakłócające swobodny przebieg interakcji twórczej.
Pozbawianie interakcji twórczej potencjalnie pożytecznych kierunków rozwoju i sztywnego ukierunkowania jej na ściśle określoną kategorię informacji do przetwarzania.
Rozdz. 7
Zapobieganie procesom twórczym
Unikanie celów, które wymagają działań twórczych
Pozostawianie takich celów bez tworzenia jakichkolwiek struktur próbnych
Kończenie procesu poznawczego za pomocą pierwszej struktury próbnej, będącej tym samym strukturą spełniającą (brak możliwości rozwinięcia się regularnego procesu twórczego o interakcyjnej strukturze)
Wytworzenie pierwszej struktury próbnej, dla której podmiot nie znajduje właściwego celu
MECHANIZMY ZAPOBIEGAJĄCE PODJĘCIU DZIAŁAŃ TWÓRCZYCH:
1. ANTYKREATYWNE PRZEKONANIA I IDEOLOGIE:
„ja i tak nie jestem twórczy”
Psychologia zdaje sobie sprawę z braku jakościowych i nieprzekraczalnych granic między ludźmi twórczymi a „zwyczajnymi”. Problem polega jednak na tym, że nie zdają sobie z tego sprawy sami zainteresowani i wobec tego nie podejmują aktywności twórczej jako czegoś pozornie ponad ich siły. Jest to subiektywne przekonanie, a nie stan faktyczny.
„ja i tak jestem mniej twórczy od niego”
Ludzie mają też skłonność do niepodejmowania interakcji twórczej wtedy, gdy zasadniczo uważają się za zdolnych do twórczości, ale znajdują się w zakresie bezpośredniego oddziaływania kogoś, kogo uważają za lepszego pod tym względem(autorytetu). Występuje zjawisko zrzucania odpowiedzialności za wynik na osobę uważaną za bardziej twórczą. Mechanizm ten działa niezależnie od sposobu zachowania się autorytetu.
„trwoga przed arcydziełem”
Odczuwanie wobec skończonego arcydzieła podziwu, pomieszanego z poczuciem niższości i niemożności wzniesienia się na podobnie wysoki poziom. Twórcy tacy tracą wiarę w sens własnej twórczości, skoro - jak sądzą - i tak jest ona skazana na poziom nieporównanie niższy od podziwianych dzieł. Przeszkodą tutaj nie jest sam podziw dla cudzych dzieł, ale przypuszczenie, że powstały one dzięki nadnaturalnym zdolnościom lub równie nadnaturalnemu natchnieniu.
Antytwórcze ideologie
Niektóre przekonania i wartości zakorzenione w społeczeństwach wyznających tzw. etykę pracy szkodzą twórczości, ponieważ z jednej strony skłaniają jednostkę do podejmowania działań sprzecznych z wymaganiami procesu twórczego, a z drugiej strony - ujemnie wartościują niektóre typy aktywności ściśle związane z procesem twórczym (np. „człowiek powinien robić coś pożytecznego, zamiast oddawać się fantazjom i nierealnym marzeniom”).
Innym przykładem działania antytwórczych ideologii jest swoiste pojmowanie pełnionych ról społecznych. Przekonanie, iż człowiek musi się najpierw wiele nauczyć, zanim będzie mu wolno wygłaszać własne pomysły, że twórczość nie należy do danej roli społecznej, a nawet może szkodzić właściwemu wykonywaniu obowiązków wynikających z przepisów roli.
2. EMOCJONALNE KOSZTY TWÓRCZOŚCI
Emocje w procesie twórczym: emocje przyjemne pojawiają się raczej dopiero pod koniec procesu twórczego, a w każdym razie - po dokonaniu przez podmiot kluczowego wglądu. Natomiast emocje ujemne, takie jak podenerwowanie, napięcie, niepokój działają na etapach wcześniejszych.
Najbardziej dotkliwe emocjonalne koszta twórczości:
Samotność
w wymiarze społecznym - konieczność działania bez stałego poparcia i zrozumienia ze strony innych ludzi, a nawet wbrew społeczeństwu.
w wymiarze poznawczym - wykonywanie operacji intelektualnych przez nikogo w danej sytuacji nie wykonanych (twórca jako mniejszość intelektualna, do której należy on sam i nikt więcej)
Konieczność ponoszenia ryzyka i duże prawdopodobieństwo porażki
Niebezpieczeństwo narażenia się na ośmieszenie, publiczną ekspozycję lub co najmniej publiczną ocenę
Jeśli ktoś nie potrafi znieść sytuacji ryzykownych albo samotności związanej z tworzeniem, albo ośmieszenia, albo pewnej dozy psychicznego ekshibicjonizmu - nie będzie skłonny podejmować twórczości.
3. KONKURENCJA MOTYWÓW
Możliwość kolizji między ważnymi dla człowieka celami. W szczególności może dojść do zaniechania celów twórczych ze względu na konkurencyjne, a sprzeczne z twórczością, cele innego rodzaju. Przykłady takiej kolizji:
Względy utylitarne - wybitni twórcy nie zawsze uzyskują równie wybitną pozycję społeczną, nie mówiąc o dochodach
Względy społeczno - afiliatywne - potrzeba przynależności, uznania, doznawania dowodów sympatii, wreszcie niesprawiania nikomu kłopotów może być tak silna, że równoważy ewentualne motywacje do twórczości.
Względy wynikające z przekonań, wiary religijnej lub ideologii - uczony może uważać za obowiązek włączenie się w przełomowe wydarzenia polityczne i wówczas z konieczności będzie mniej aktywny na polu nauki.
Jeżeli motywy pro- i antytwórcze pozostają w konflikcie, decyzja o zaniechaniu twórczości może być bardziej prawdopodobna pod wpływem działania pewnych czynników zewnętrznych. Potencjalny twórca może na przykład żywić poważne wątpliwości, czy jego praca jest komukolwiek potrzebna.
4. NIEDOSTRZEGANIE CELÓW
Tym, co wyróżnia naprawdę wybitnych twórców jest ich łatwość stawiania problemów, jak też selekcji problemów naprawdę ważnych, a nie tylko umiejętność ich rozwiązywania.
Przeszkodą dla twórczości jest więc niemożność sformułowania właściwego albo obiecującego celu. Ślepota na rzeczy do zrobienia powoduje wtórność w podejmowaniu tematów lub problemów badawczych. Winny jest częściowo dominujący w naszej kulturze sposób nauczania. Wiedza przekazywana uczniom to często wiedza jałowa. Daje ona pewien obraz świata i umożliwia rozwiązywanie trudnych nawet, ale nie nowatorskich problemów. Całkowicie lekceważy natomiast umiejętność i potrzebę dostrzegania dotąd nie zauważonych problemów.
Cechy charakterystyczne wiedzy jałowej:
Wiedza prawie wyłącznie „oznajmująca”. Uczeń lub student dowiaduje się wiele o tym, co już odkryto i co wiadomo, natomiast niewiele o tym, co jeszcze czeka na zbadanie.
Wiedza bez perspektyw rozwojowych. Uczeń nie dowiaduje się, w jakim kierunku mogą rozwinąć badania, ani jakie są prawdopodobne trendy w nauce.
Wiedza mało implikatywna. Zamiast wnioskować, wyciągać konsekwencje, wychodzić poza dane bezpośrednio zawarte w wyuczonym materiale, uczeń lub student ogranicza się do mniej lub bardziej mechanicznego zapamiętywania. Natomiast wychodzenie „poza dostarczone informacje” stanowi istotę twórczego rozumowania dedukcyjnego.
Wiedza wyrażona mało kreatywnym językiem. Jest to zazwyczaj język ścisły, pełen formuł matematycznych i terminów naukowych. Język taki bardziej nadaje się do opisu faktów i teorii niż do stawiania pytań. Język specjalistyczny może ułatwiać nabywanie wiedzy pozornej, polegającej na operowaniu terminami przy braku zrozumienia istoty rzeczy.
Rozdz. 10
Ograniczanie procesów twórczych
Przeszkody ograniczające proces twórczy pozbawiają interakcję twórczą pożytecznych kierunków rozwoju lub wartościowych informacji do przetwarzania. Proces twórczy jest ograniczony w swoim przebiegu do niektórych tylko operacji wykonawczych i strategii, jak również do pewnej tylko klasy danych do przetwarzania.
CZYNNIKI OGRANICZAJĄCE:
TABU - zakaz wykonywania pewnych czynności, kontaktowania się z pewnymi przedmiotami i zakaz poruszania pewnych tematów. W naszej kulturze dotyczy głównie sfery seksualnej i związanej z funkcjami fizjologicznymi. Tabu kulturowe może usunąć spoza zasięgu rozwiązań dostępnych badanemu całą obszerną rodzinę pomysłów (eksperyment Adamsa z wydobyciem piłeczki pingpongowej z rurki - można to było zrobić po prostu przez oddanie moczu do rurki). Tabu ingeruje bezpośrednio w sferę myśli, nie tylko zapobiega wykonywaniu objętych zakazem reakcji jawnych. Tabu wytwarza autocenzurę, której działanie przechodzi ze sfery zachowania na sferę procesów psychicznych. Jej działanie jest w dodatku dla człowieka niewidoczne, a zarazem trudne do przezwyciężenia. W niektórych przypadkach tabu działa podobnie jak dogmatyzm - gdy wymowa i znaczenie dzieła godzą w uznane normy kulturowe obrosłe zmową milczenia. Proces twórczy może być wówczas przerwany przed czasem. W innych wypadkach może nie zostać w ogóle zainicjowany, jeśli wiadomo z góry, że musiałby spowodować naruszenie tabu albo że to naruszenie jest wręcz jego głównym celem.
INERCJA MENTALNA (sztywność umysłowa) - tendencja procesu percepcyjnego, emocjonalnego lub aktywności motorycznej do całkowitego lub częściowego utrzymywania się, mimo że bodźce, które ją wywołały zostały zastąpione całkowicie nowymi podnietami.
Przykładem inercji mentalnej jest tzw. efekt EINSTELLUNG(nastawienia) odkryty przez Luchinsa W ciągu pierwszych zadań wyrabia się pewien nawyk intelektualny, który sprawiał, że następne zadania rozwiązywano tą samą metodą, mimo że można to było zrobić o wiele prościej. Taka bezmyślna mechanizacja w rozwiązywaniu problemów stanowi jedna z podstawowych tendencji ludzkiego umysłu, niezależną od zmiennych kulturowych i biograficznych. Wysoka i niska inteligencja mają pewne cechy wspólne ułatwiające powstawanie nawyku. Ludzie średnio uzdolnieni są mniej sztywni.
Powstawanie sztywnych nastawień tłumaczy się warunkowaniem instrumentalnym, skłonnością do uogólniania i wynajdowania prawidłowości ukrytych w serii (pozornie) jednakowych zadań, czynnikami sytuacyjno-eksperymentalnymi, a nawet skłonnością badanych do niewinnego polegania na kimś (nie podejrzewa się eksperymentatora o zastawianie pułapek). Wzmocnienia pozytywne doprowadzają do wykształcenia się gładko przebiegających nawyków myślowych swoistych autostrad umysłowych, które nie blokują innych dróg, ale przez sam fakt swego istnienia zachęcają do poruszania się po nich.
Sztywność wg Goldsteina dzielimy na:
Sztywność wtórną - jest to forma obrony w sytuacji, gdy zadanie jest za trudne. Człowiek uporczywie powraca w takim wypadku do poprzedniego zadania, aby odsunąć od siebie przykry fakt, że z obecnym sobie nie radzi.
Sztywność pierwotną - związana z uszkodzeniami podkory mózgu. Jest to trudność w przejściu od jednego zadania do drugiego, gdy każde z tych zadań z osobna może być przez badanego z łatwością rozwiązane.
Psychologicznie istotnym czynnikiem usztywniającym jest spostrzeganie pewnych zadań jako identycznych, a nie tego, czy są one w istocie jednakowe. Na tym polega działanie dotkliwych ograniczeń w procesie twórczym, że człowiekowi wydaje się, że nic się nie zmieniło, choć w rzeczywistości zmiany są zasadnicze.
SCHEMAT
Czynnikiem ograniczającym swobodę poszukiwań twórczych jest powszechnie obowiązujący w danej epoce system pojęć, podstawowych założeń i dopuszczalnych metod falsyfikowania twierdzeń, czyli paradygmat. Postęp badań i przyrost wiedzy w obrębie paradygmatu są niewielkie. Prawdziwie twórcze są natomiast okresy przełomu. Ograniczające działania paradygmatu w stosunku do indywidualnego procesu twórczego w nauce: pojęcia i założenia wchodzące w skład paradygmatu organizują nie tylko procesy myślowe badacza, ale też prowadzone przez niego wartości empiryczne. Kategorie pojęciowe sterują obserwacjami ułatwiając dostrzeżenie tego, co zgodne z nimi, a utrudniając dostrzeżenie tego, czego one nie przewidują albo czemu przeczą. Paradygmat może pełnić rolę stymulującą jako coś, przeciw czemu można się buntować. Schemat pełni więc paradoksalną rolę: może wyzwalać ograniczenia lub twórczy bunt. Zapobieganie ograniczeniom paradygmatu:
zasada uporczywości (trwanie przy teorii, która budzi nadzieje na najbardziej owocne efekty)
zasada płodności (formułowanie wielu teorii alternatywnych względem siebie)
Schematy działające z ukrycia, będące zlepkami tzw. milczącej wiedzy i standardowych, bezmyślnych form zachowania, noszą nazwę skryptów. Człowiek dopowiada sobie zwykle sam do jawnego komunikatu, wszystko to, co mieści się w wiedzy ukrytej. Może on na tej zasadzie wprowadzać w swoje procesy twórcze rozmaite bezzasadne ograniczenia, nad którymi nie ma kontroli. Skrypty to elementy ukryte, więc nie można ich weryfikować. Z tego punktu widzenia znacznie lepsza jest ignorancja niż posiadanie wiedzy milczącej, bo przynajmniej nie grozi wprowadzeniem w proces twórczy nieuzasadnionych ograniczeń.
Nasze nieuświadomione założenia mogą przyjmować postać tzw. generatywnej metafory. Definiując problem posługujemy się takimi terminami, które świadczą o posiadaniu przez nas metaforycznej wizji problemu. Ta ukryta metafora organizuje nasze myślenie o problemie, co przejawia się w doborze słów, ale również w wytwarzaniu pomysłów, sugerując rozwiązania, które są zgodne z jej treścią(ogranicza plastyczność naszych procesów twórczych). Należy doprowadzić do jej ujawnienia, bo tylko wtedy możemy świadomie zgodzić się na jej generatywną funkcję albo ją odrzucić i zastąpić inną metaforą. Metafora może mieć zarówno dodatni, jak i ujemny wpływ na procesy twórcze.
JEDNOSTRONNOŚĆ - dostrzeganie tylko jednego aspektu, związanego z dominującą funkcją obiektu, narzucającą się cechą zewn. Lub przynależnością do określonej kategorii pojęciowej. Jej konsekwencją jest tendencja do nadawania obiektom stereotypowych i często nie sięgających istoty rzeczy nazw. Dzięki nim obiekty są klasyfikowane na stałe do określonych kategorii pojęciowych, które automatycznie organizują nasze procesy umysłowe w każdym wypadku, gdy próbujemy wykorzystać wiedzę o obiekcie w myśleniu. W ten sposób myśli nasze są ograniczone do jednego aspektu przedmiotu, ze szkodą dla ich plastyczności i bogactwa.
Fiksacja funkcjonalna - nieumiejętność wielokrotnego abstrahowania z tego samego obiektu coraz to innych cech.
Szkodliwy wpływ jednostronności na procesy twórcze:
Zaklasyfikowawszy obiekt do jednej kategorii i nadawszy mu stałą nazwę - klucz identyfikacyjny, tracimy obszerną klasę informacji na jego temat. Nasze myślenie o tym przedmiocie jest ograniczone do jednej tylko kategorii. Trudno będzie nam zobaczyć obiekt z innej strony, czyli zredefiniować go.
Twórczości nie szkodzi kategoryzowanie samo w sobie, lecz kategoryzowanie jednostronne. Alternatywą dla kategoryzowania jednostronnego jest wielokrotne definiowanie tych samych obiektów i tworzenie wielu wzajemnie zachodzących siatek pojęciowych, opartych na tych samych danych.
Kategoryzując jednostronnie pozbawiamy się dużej części informacji o obiekcie. Widząc przedmioty tylko z jednej strony - automatycznie widzimy wszystko osobno. Tymczasem dostrzeganie podobieństw i ogólnych prawidłowości decyduje o nieoczekiwanych zwrotach w myśleniu.
Osoby uzdolnione twórczo z łatwością redefiniują obiekty i chętnie tworzą pojemne, wieloelementowe kategorie pojęciowe, czyli przejawiają styl poznawczy oparty na szerokim kategoryzowaniu.
Przeciwieństwem jednostronności jest „spostrzeganie allocentryczne”, które polega na widzeniu obiektów takimi, jakie są same dla siebie, niezależnie od ich związku z naszymi potrzebami, kategoriami, symbolami etc.
NADMIERNA WIEDZA I ZJAWISKO TWÓRCZEJ INDOLENCJI EKSPERTÓW
Ile można wiedzieć, aby być twórczym?
Typ nastawienia do istniejącej wiedzy, a ściślej do precedensów jest czynnikiem decydującym:
Konstruktywne nastawienie - osoby twórcze
Krytykanckie nastawienie - myśleli stereotypowo, niezależnie od tego czy ich krytyka dotyczyła pomysłów słabych czy ciekawych.
Nasza wiedza na temat tego, co zrobiono dotychczas może być rozległa, byle nie przyjmowała postaci nazbyt formalnej i oficjalnej. Wykształcenie formalne nie powinno być ograniczone do jednej dyscypliny, którą się opanowuje w szczegółach, lecz powinno obejmować wiele tematów opanowanych w ogólnych zarysach.
Przyczyny zjawiska bezpłodności ekspertów:
Inercja mentalna związana z rozwiązywaniem wielu problemów w podobny sposób w toku nabywania specjalistycznej wiedzy (kształcenie kładzie nacisk na wiedzę, a nie pomysłowość)
Antykreatywne działanie języków specjalistycznych, uniemożliwiają one porozumienie między przedstawicielami różnych dyscyplin, utrudniają użycie analogii, metafory i strategii twórczego oddalenia
Główna: nadmiar wiedzy, typowy ekspert rozwiązujący problem najpierw sprawdza, czy nie ma gotowej idei, potem przeszukuje literaturę i zapoznaje się z próbami precedensowymi, a dopiero później próbuje myśleć produktywnie. Po pierwszych dwóch etapach jest już zmęczony i łatwo przegrywa z kimś, kto nie zna precedensów i od razu przechodzi do wymyślania.
1