NARZĄDY ZMYSŁÓW

NARZĄD SŁUCHU I RÓWNOWAGI

Ucho (auris)

Anatomicznie ucho dzielimy na : zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne.

Percepcja fal akustycznych i zdolność zachowywania równowagi są możliwe dzięki istnieniu wyspecjalizowanych struktur występujących w uchu środkowym.

Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewnętrznego. Skóra pokrywająca powierzchnię przednią małżowiny pozbawiona jest tkanki podskórnej. Szkielet małżowiny stanowi płytka chrząstki sprężystej. Przewód słuchowy zewnętrzny wysłany jest skórą zawierającą gruczoły łojowe oraz woskowinowe. Elementem odgraniczającym przewód słuchowy od ucha środkowego jest błona bębenkowa zbudowana z trzech części. Zewnętrzną jest cienka skóra pozbawiona włosów i gruczołów, środkową stanowią warstwy włókien kolagenowych, natomiast wewnętrzna jest przedłużeniem błony śluzowej ucha środkowego.

Do struktur ucha środkowego zaliczamy: jamę bębenkową, trąbkę słuchową Eustachiusza oraz jamki powietrzne. Jama bębenkowa jest przestrzenią zlokalizowana w kości skroniowej, wewnątrz której znajdują się kosteczki słuchowe połączone stawami. Młoteczek, kowadełko i strzemiączko tworzą ciąg kości rozciągający się od błony bębenkowej po okienko owalne. Okienko owalne leży w ścianie kostnej, która oddziela jamę bębenkową

( wypełnioną powietrzem) od ucha wewnętrznego (wypełnionego płynem). Kostki słuchowe przenoszą drgania błony bębenkowej na drgania płynu w uchu środkowym. Wyrównywanie ciśnienia między uchem środkowym a środowiskiem zewnętrznym odbywa się poprzez trąbkę słuchową, która łączy jamę bębenka z gardłem. Otwieranie trąbki, która stale jest zamknięta, zachodzi podczas ziewania, krzyku lub połykania.

Ucho wewnętrzne nazywamy błędnikiem. System kanałów i przestrzeni zlokalizowanych w kości skalistej określany jest błędnikiem kostnym. W jego skład wchodzą: przedsionek, kanały półkoliste oraz ślimak.

Wewnątrz błędnika kostnego znajdują się struktury błoniaste, zwane błędnikiem błoniastym. W przedsionku mieszczą się: woreczek i łagiewka, które łączy przewód endolimfatyczny uchodzący do worka endolimfatycznego. W kanałach półkolistych znajdują się przewody półkoliste, natomiast w ślimaku przewód ślimaka. W przestrzeniach błędnika błoniastego znajduje się endolimfa (śródchłonka) wytwarzana w przewodzie ślimaka i łagiewce, zaś przestrzeń pomiędzy błędnikiem błoniastym i błędnikiem kostnym wypełnia perilimfa (= przychłonka) będąca płynem mózgowo - rdzeniowym.

Błędnik kostny: Błędnik błoniasty:

woreczek,

przedsionek łagiewka,

przewód endolimfatyczny,

worek endolimfatyczny

kanały półkoliste przewody półkoliste

ślimak przewód ślimaka

Błędnik błoniasty utworzony jest z tkanki łącznej właściwej pokrytej od strony wewnętrznej głównie nabłonkiem jednowarstwowym płaskim. Tylko w określonych miejscach zwiększa się wysokość nabłonka.

W obrębie łagiewki i woreczka znajdują się plamki statyczne utworzone z jednowarstwowego nabłonka walcowatego zawierającego komórki włoskowate (= komórki zmysłowe, mechanoreceptory) oraz leżące między nimi komórki podporowe. Na powierzchni komórek zmysłowych znajdują się: jedna rzęska (kinetocylium) oraz liczne, o różnej długości mikrokosmki (stereocylia). Im bliżej bocznie zlokalizowanego kinetocilium tym większa wysokość stereocyliów. Komórki zmysłowe tworzą synapsy z włóknami nerwowymi dośrodkowymi lub z dośrodkowymi i odśrodkowymi. Plamki pokrywa błona kamyczkowa, utworzona z bogatej w glikoproteiny substancji zawierającej kryształki węglanów wapnia, zwane kamyczkami błędnikowymi. Komórki włoskowate plamek są receptorami rejestrującymi przyspieszenie liniowe.

Innym miejscem występowania wyższego nabłonka są grzebienie. Znajdują się one w rozszerzeniach (= bańki) przewodów błoniastych znajdujących się przy ich ujściu do łagiewki. W grzebieniach występują zarówno komórki włoskowate jak i podporowe, zaś substancja pokrywająca te komórki nazywa się osklepkiem. Komórki włoskowate grzebieni są receptorami rejestrującymi przyspieszenie kątowe.

Orientacja w przestrzeni oraz zdolność zachowywania równowagi możliwa jest dzięki istnieniu w plamkach i grzebieniach komórek włoskowatych rejestrujących ruch endolimfy. Przemieszczanie płynu powodujące pochylanie się mikrokosmków w kierunku rzęski doprowadza do depolaryzacji błony stereocyliów i pobudzenia komórki, natomiast pochylanie się mikrokosmków w przeciwną stronę doprowadza do zahamowania przewodzenia. Depolaryzacja błony wywołana jest przez przemieszczanie się K⁺ poprzez kanały śródbłonowe z endolimfy do cytoplazmy komórki zmysłowej. Wysokie stężenie K⁺ w endolimfie uzyskuje się dzięki działaniu wyspecjalizowanych komórek pompujących jony. Występują one w dwuwarstwowym nabłonku sześciennym będącego boczną ścianą przewodu ślimaka.

W przewodzie ślimaka (= schody środkowe) znajduje się narząd Cortiego (= narząd spiralny) będący narządem słuchu. Narząd Cortiego rozpostarty jest na błonie podstawnej. Zbudowany jest on z komórek nabłonkowych zmysłowych (= komórek włoskowatych) oraz z komórek podporowych.

Komórki tworzą szeregi biegnące wzdłuż przewodu ślimakowego. Wyróżnia się dwa typy komórek zmysłowych różniących się liczbą i rozmieszczeniem stereocyliów. Wśród komórek podporowych występuje kilka odmian o różnej budowie i lokalizacji, zaliczamy do nich m.in. komórki filarowe oraz komórki falangowe. W określonych miejscach powierzchnie boczne komórek podporowych nie kontaktują się ze sobą wytwarzając przestrzenie zwane tunelami. Części wierzchołkowe tych komórek ściśle przylegając do siebie tworzą jednolitą powierzchnię, zwaną błoną siatkowatą. Narząd Cortiego pokrywa substancja galaretowata.

W ślimaku ściany błędnika błoniastego (przewód ślimaka) przylegają ściśle do błędnika kostnego tylko wzdłuż ściany wewnętrznej i zewnętrznej. Poniżej błony podstawnej znajduje się przestrzeń zwana schodami bębenka, natomiast powyżej narządu spiralnego rozpościera się błona przedsionkowa rozgraniczająca właściwy przewód ślimaka (= schody środkowe) od przestrzeni zwanej schodami przedsionka. Schody przedsionka oraz schody bębenka wypełnione są perilimfą.

Drgania akustyczne powietrza docierające poprzez błonę bębenkową i łańcuch kosteczek słuchowych do okienka owalnego przenoszone są do perilimfy w schodach przedsionka. Drgania śródchłonki odbierane przez błonę podstawną narządu Cortiego wpływają na pobudzenie komórek włoskowatych. Pobudzenie przekazywane jest do wypustek włókien nerwowych. Wygaszanie wibracji perilimfy odbywa się dzięki odkształceniom błony okienka okrągłego, znajdującego się między schodami bębenka a uchem środkowym.

NARZĄD WZROKU

Oko (oculus)

Obraz świata zewnętrznego powstający w świadomości człowieka dociera w postaci fal świetlnych do wyspecjalizowanych komórek zwojowych oka i przekazywany jest za pośrednictwem włókien nerwowych do mózgu.

Narząd wzroku składa się z gałki ocznej oraz narządów dodatkowych oka, czyli mięśni gałki ocznej, powieki i gruczołów łzowych.

Ścianę gałki ocznej tworzą: - położona na zewnątrz błona włóknista, czyli twardówka, która z przodu oka przechodzi w rogówkę, - zajmująca środkową pozycję naczyniówka, z przodu oka przechodząca w ciało rzęskowe oraz tęczówkę, - położona wewnętrznie siatkówka, która przechodzi w nabłonek pokrywający ciało rzęskowe i wewnętrzną powierzchnię tęczówki.

Twardówka zbudowana jest z tkanki łącznej właściwej zbitej, której włókna mają przebieg falisty. Duża zawartość włókien kolagenowych przyczynia się do białej barwy twardówki, dawniej określanej białkówką.

Na zewnątrz twardówkę pokrywa tkanka łączna właściwa wiotka, zwana blaszką nadtwardówkową. Jest ona miejscem przyczepu ścięgien mięśni gałki ocznej a także poprzez tę tkankę gałka oczna mocowana jest do oczodołu.

Rogówka jest przezroczystym fragmentem zewnętrznej ściany gałki oka, dobrze przepuszczającym światło i nie posiadającym naczyń krwionośnych. Od zewnątrz pokrywają ją nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, podlegający stałej odnowie. Ubytki w nabłonku powstające w wyniku działania czynników termicznych, chemicznych lub mechanicznych są szybko uzupełniane dzięki aktywności komórek macierzystych tego nabłonka zlokalizowanych w rąbku, czyli miejscu połączenia rogówki z twardówką. Wnętrze rogówki wypełnia istota właściwa zawierająca uporządkowany układ włókien kolagenowych tworzących blaszki ułożone równolegle do powierzchni. Pomiędzy włóknami występuje uwodniona istota podstawowa. Fibroblasty i napływowe limfocyty są nieliczne. Od wewnątrz rogówkę pokrywa nabłonek jednowarstwowy płaski.

Niekiedy konsekwencją zmian chorobowych rogówki (np. stany zapalne, urazowe uszkodzenia) jest jej zbliznowacenie, przejawiające się zmętnieniem upośledzającym ostrość wzroku.

Naczyniówka utworzona jest z tkanki łącznej właściwej luźnej wypełniającej przestrzenie pomiędzy licznymi tętnicami, żyłami oraz naczyniami włosowatymi. Od przodu oka naczyniówka przechodzi w leżącą przed soczewką tęczówkę. W jej obrębie występuje otwór zwany źrenicą. Zrąb tęczówki utworzony jest z tkanki łącznej właściwej luźnej zawierającej melanocyty decydujące o kolorze oka. Ponadto w zrębie występują dwa mięśnie: zwieracz (miocyty gładkie) i rozwieracz źrenicy (komórki mioepitelialne) reagujące na światło i decydujące o średnicy źrenicy.

We wnętrzu gałki ocznej znajdują się soczewka oraz ciało szkliste.

Soczewka jest dwuwypukłym, przejrzystym krążkiem. Zrąb soczewki utworzony jest przez komórki, zwane włóknami soczewki. Zdolność ostrego widzenia obiektów bliskich i odległych, czyli akomodacja oka możliwa jest dzięki znacznej sprężystości soczewki, warunkującej zmianę jej krzywizny. Soczewka połączona jest z ciałem rzęskowym za pomocą włókienek tworzących obwódkę rzęskową. Skurcz mięśnia rzęskowego będącego głównym elementem składowym ciała rzęskowego zwalnia napięcie obwódki rzęskowej zwiększając krzywiznę soczewki.

Najczęstszą zmianą patologiczną soczewki, polegającą na całkowitym lub częściowym jej zmętnieniu, jest zaćma. Konsekwencją utraty przejrzystości soczewki jest ślepota. Zaćma głównie występuje u osób starszych (= zaćma starcza), czasami pojawia się w przebiegu różnych chorób ocznych lub ogólnych (np. cukrzyca, wrodzona różyczka, zespół Downa). Leczenie zaćmy jest wyłącznie operacyjne.

Ciało szkliste wypełnia przestrzeń między soczewką a siatkówką. Zawiera ono włókna kolagenowe oraz kwas hialuronowy wiążący duże ilości wody. Nieliczne komórki tkanki łącznej spotykane są głównie na obwodzie ciała szklistego.

Siatkówka składa się z części niereceptorowej pokrywającej ciało rzęskowe oraz tylną powierzchnię tęczówki oraz z części receptorowej. Część niereceptorowa utworzona jest z dwóch, przylegających do siebie nabłonków jednowarstwowych sześciennych, natomiast część receptorowa ma budowę wielowarstwową. Występują w niej podporowe komórki glejowe oraz trzy rodzaje neuronów rejestrujących i przekazujących widziany obraz do nerwu wzrokowego. Neuronami I typu są komórki pręciko- i czopkonośne, są one fotoreceptorami. Istotną role w przekazywaniu pobudzenia przez komórkę pręcikonośną do dalszych neuronów odgrywa barwnik wzrokowy rodopsyna składająca się z retinalu (aldehyd witaminy A) i białka opsyny. Komórki pręcikonośne odpowiedzialne są za widzenie nocne. Działają one przy małych natężeniach światła i nie biorą udziału w widzeniu barw. W komórkach czopkonośnych barwnikiem wzrokowym jest jodopsyna i cyanopsyna. Komórki te odpowiedzialne są za widzenie dzienne i postrzeganie barw. Regeneracja barwników wzrokowych oraz fagocytoza zużytych części zewnętrznych członów komórek czopko- i pręcikonośnych odbywa się za pośrednictwem jednowarstwowego sześciennego nabłonka barwnikowego, pokrywającego fotoreceptory.

Neuronami II typu są komórki nerwowe dwubiegunowe, poziome i amakrynowe, zaś neuronami III typu są komórki nerwowe zwojowe, zajmujące najbardziej wewnętrzną pozycję w siatkówce. Aksony komórek zwojowych zbiegają się w jednym miejscu siatkówki i opuszczają ja jako pień nerwu wzrokowego.

Część nerwowa siatkówki i nabłonek barwnikowy są bardzo luźno ze sobą połączone. W stanach patologicznych może dochodzić do rozdzielenia się tych struktur, co określamy mianem odwarstwienia siatkówki.

W obrębie oka występują dwie przestrzenie określane komorami oka. Pierwsza z nich znajduje się między rogówką a soczewką, jest to przednia komora oka. Druga zaś występuje między soczewka a tęczówką, jest to tylna komora oka. Obie wypełnia ciecz wodnista wytwarzana przez nabłonek ciała rzęskowego i utrzymująca ciśnienie w gałce ocznej. Ciecz wodnista odpływa z przedniej komory oka przez kąt przesączania mieszczący się pomiędzy tęczówką, rogówką i ciałem rzęskowym. Równowaga pomiędzy wydzielaniem a odpływem cieczy wodnistej decyduje o wielkości ciśnienia wewnątrzgałkowego. Zaburzenia odpływu cieczy wodnistej z oka przyczyniające się do wzrostu ciśnienia wewnątrzgałkowego są przyczyną jaskry, choroby, w której zanik włókien nerwowych prowadzi do powstania ubytków w polu widzenia i pogorszenia ostrości wzroku.

Narządy dodatkowe oka

Powierzchnia twardówki pokryta jest spojówką, która wyściela także tylną powierzchnię powieki górnej i dolnej. Spojówka jest cienką błoną śluzową pokrytą głównie nabłonkiem wielowarstwowym walcowatym, zawierającym komórki śluzowe. Od strony zewnętrznej powieki pokrywa skóra, zaś ich wnętrze wypełnia tkanka łączna właściwa. W obrębie powiek występują mięśnie poprzecznie prążkowane oraz mięsień gładki a także gruczoły łojowe Meiboma, których wydzielina natłuszcza brzegi powiek zapobiegając wyciekowi łez i ograniczając parowanie z powierzchni rogówki. W powiekach znajdują się również gruczoły potowe. Z brzegu powiek wyrastają rzęsy.

Powierzchnia spojówki i rogówki zwilżana jest bezbarwnym, przezroczystym płynem produkowanym przez gruczoł łzowy. Zlokalizowany jest on nad gałką oczną, w boczno-górnej części oczodołu. Jest to gruczoł pęcherzykowo - cewkowy, którego przewody odprowadzające uchodzą w górnym sklepieniu spojówki. W składzie płynu łzowego, czyli łez znajduje się przeciwbakteryjny lizozym. Nadmiar łez odpływa kanalikami łzowymi do jamy nosowej. Dodatkowe gruczoły łzowe występują w spojówce powiek.

Precyzyjne ruchy gałki ocznej umożliwia układ ruchowy gałki składający się z 6 mięśni poprzecznie prążkowanych.

NARZĄD WĘCHU

Zlokalizowany jest w okolicy węchowej części szczytowej jam nosa. Utworzony jest z wyspecjalizowanych komórek węchowych nabłonka wielorzędowego walcowatego. Komórki węchowe są dwubiegunowymi komórkami nerwowymi. Na wolnej powierzchni komórki występuje zmodyfikowany dendryt zawierający nieruchome rzęski, natomiast bezrdzenny akson komórki przenika przez błonę podstawną nabłonka i wraz z aksonami innych komórek węchowych tworzy nici węchowe uchodzące do mózgowia. Komórkom węchowym towarzyszą komórki podporowe oraz podstawne.

NARZĄD SMAKU

Kubki smakowe

Najliczniej występują w obrębie nabłonka wielowarstwowego płaskiego języka: w rowach brodawek okolonych, brodawkach grzybowatych i liściastych. Są to skupiska wydłużonych komórek rozciągających się od błony podstawnej do powierzchni nabłonka W obrębie kubka występują komórki zmysłowe, podporowe oraz podstawne. Mikrokosmki komórek zmysłowych pokrywa galaretowata substancja, a części przypodstawne komórek za pomocą synaps łączą się nagimi zakończeniami nerwów czuciowych.

nabłonek barwnikowy

rogówka

Narząd Cortiego

komórka czopkonośna

komórka pręcikonośna

neurony I typu

neurony II typu

neurony III typu

Komórki nerwowe i nabłonek barwnikowy siatkówki

komórka zwojowa

komórka amakrynowa

komórka pozioma

komórka dwubiegunowa

soczewka

przednia komora oka

tylna komora oka

źrenica

tęczówka

ciało rzęskowe

obwódka rzęskowa

ciało szkliste

twardówka

naczyniówka

siatkówka

nerw wzrokowy

Przekrój podłużny oka

naczyniówka

ciało szkliste

s

i

a

t

k

ó

w

k

a

błona przedsionkowa

błona podstawna

błona siatkowata

komórki włoskowate

komórki filarowe

komórki falangowe

tunel

młoteczek

schody przedsionka

schody bębenka

schody środkowe

narząd Cortiego

okienko owalne

okienko okrągłe

włókno nerwowe

błona bębenkowa

kowadełko

strzemiączko

jama bębenkowa

trąbka słuchowa

Kierunek rozchodzenia się drgań akustycznych poprzez kosteczki słuchowe i perilimfę

---