314,315

patriotyczna (Karpiński). W poezji dwudziestowiecznej termin „elegia” zaczął określać już nie utwory o pewnej strukturze gatunkowej, lecz

0    pewnym tonie emocjonalnym, spokojne medytacje (np. elegie Iwa szkiewicza).

Z literaturą antyczną jest również powiązana oda. Jej pierwowzór stworzył poeta starogrecki Pindar, piszący uroczyste utwory przede wszystkim na część zwycięzców olimpijskich. Postać nowożytną uzyskała oda w w. XVII, w epoce klasycyzmu we Francji. Oda jest to utwór uro czysty, patetyczny, opiewający wzniosłą ideę, wielki czyn znakomitego człowieka. Ody odznaczały się tym przede wszystkim, że dominowały w nich elementy retoryki. Język byl często kształtowany na wzór uro czystej oracji. Cechy ody ustalił w swej Sztuce poetyckiej Boileau. Według niego klasyczna oda powinna się odznaczać tzw. „nieporządkiem li tycznym”, który miał być odbiciem wzburzenia uczuciowego twórcy. Konsekwencją owego „nieporządku” było łączenie fragmentów liryki bezpośredniej z licznymi apostrofami i szeroko rozbudowanymi obrazami. Tego typu odę uprawiano zwłaszcza w epoce oświecenia, sięgano po nią także w pierwszym okresie romantyzmu. Ody czasami spotyka się również w poezji współczesnej (np. taką formę ma znany wiersz Tuwima Do prostego człowieka, będący świadomym „obniżeniem” gatun ku, napisał go bowiem poeta językiem potocznym, który dotąd do tego typu poezji nie miał wstępu).

Bliski odzie jest hymn, przejęty tak jak ona z literatury antycznej. Jest to również utwór o charakterze uroczystym, nadający opiewanym sprawom odpowiednio uroczystą i dostojną realizację poetycką. Hymny podejmują najczęściej tematy religijne bądź patriotyczne; w przeciwieństwie do ody raczej nie opiewają osób indywidualnych czy poszczegól nych idei. Występuje w nich zazwyczaj tzw. podmiot zbiorowy. W stan > żytnej Grecji hymny dzieliły się na peany (związane z kultem Apollina)

1    dytyramby (związane z kultem Dionizosa).

Już w starożytności, w twórczości rzymskiego poety Horacego, nazwa „oda” oznaczała inny nieco typ liryki, określany także jako carmen (pieśń). Ody Horacego to tyle co pieśni. Tak będzie je również pojmował polski kontynuator tej formy — Kochanowski. Pieśń jest trądy cyjną formą liryczną, która już od swych początków pozbawiona jest wyznaczników gatunkowych, jakie ma elegia i oda. Środki językowe, kto rymi się posługuje, mogą być rozmaite, tak jak tematyka i typy wyraża nych przeżyć. Już pieśni Kochanowskiego są bardzo zróżnicowani .

Można więc powiedzieć, że pieśniami w dawniejszych epokach nazywano wiersze nie mające rygorystycznie określonej hudowy gatunkowej. Dzisiaj takie utwory nazywa się raczej po prostu wierszami, nie precyzując bliżej gatunku.

Z literatury starożytnej wywodzi się także tren, gatunek liryczny, który po dzień dzisiejszy zachował swą odrębność. Jego swoistość gatunkową wyznacza typ wyrażanych przeżyć i temat: jest to utwór poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją. To określa występujące w nim środki stylistyczne. Arcydzieło tego gatunku stworzył Kochanowski.

W literaturze antycznej mają swe źródło ponadto takie gatunki, dość szeroko uprawiane w poezji staropolskiej, jak epitafium (utwór żałobny, nagrobkowy) i epitalamium (pieśń weselna).

Dość często spotykanym gatunkiem lirycznym w literaturze wieku XVI—XVIII jest anakreontyk. Jest to liryk o charakterze lekkim, stworzony przez poetę greckiego Anakreonta. Anakreontyk i są to wiersze biesiadne — żartobliwe, pisane na pochwałę życia, wina, miłości. Ich rozwój pozostawał w ścisłym związku z rozwojem kultury obyczajowej przede wszystkim kręgów dworskich. W tych samych kręgach uprawiane były szeroko fraszka (krótki utwór o charakterze żatobli-wym) i epigramat (lapidarny i bardzo zwarty utwór poetycki oparty na jakimś koncepcie, niekiedy paradoksalnym). Te dwa gatunki występują również we współczesnej poezji, jednakże najczęściej są tu związane z treściami satyrycznymi.

Do lżejszego kalibru poetyckiego należał także madrygał, krótki wiersz miłosny, ukształtowany w poezji włoskiej. W Polsce był uprawiany w okresie baroku i wiązał się przede wszystkim z kulturą dworską.

Poza starożytnością ukształtowało się również wiele gatunków li tycznych, zwłaszcza średniowiecze (np. twórczość trubadurów prowan-salskich) wniosło tutaj dużo nowego. Jednak tylko nieliczne z nich zdobyły pozycję tak uniwersalną jak gatunki ukształtowane w starożytni >ści. Nieliczne też zadomowiły się w lirj^ce polskiej. Do tych, które sobie zdobyły trwałe miejsce, należy sonet. Jest to wiersz czernastowersowy, składający się z dwu strof czterowersowych i dwu tercyn. „Przepisy” na klasyczny sonet dotyczą nie tylko układu rymów, obejmują także jego budowę wewnętrzną: dwie pierwsze strofy mogą mieć charakter opisowy, tercyny zaś — refleksyjny bądź bezpośrednio liryczny. Pierwszymi polskimi poetami, którzy uprawiali sonet, byli Kochanowski i Sęp

315