31620 PICT2689

540 Część IV. Twoja śmierć

spływają ku miastu. Cmentarz, gdzie pochowano wielu słynnych nw którzy dobrze służyli swojemu narodowi, tworzy tło miejskiego pejzażu

Te cmentarze zwiedza corocznie od wiosny do jesieni wielka r¹ Amerykanów, podobnie jak katolicy udają się na pielgrzymkę do Św. pj?² w Rzymie wjk

CMENTARZ WIEJSKI: MINOT

Jak dotąd, mówiliśmy tylko o wielkich miastach, tam bowiem narodziła^ i rozwinęła nowa religia zmarłych. A jak było na wsi? Parę wiosek poszło ślacw miast i przeniosło cmentarze poza obręb swojej aglomeracji, a stary cmenta^ znikł i miejsce jego zajął plac koło kościoła. Liczne wsie, przeciwni¹ pozostawiły cmentarz na dawnym miejscu przy kościele, ale w tych padkach nie ma tam grobów sprzed pierwszych dziesięcioleci wieku XIX, _Cooznacza, że nowy cmentarz, założony zgodnie z nowymi prawidłami, zająj miejsce dawnego, że powstał na tym samym terenie.

Jak się to stało, możemy prześledzić dzięki znakomitej pracy pani Franęoi$¹ Zonabend na temat cmentarza w Minot (Chatillonais).⁷⁴ Ukazuje ona, w jednej wsi łączą się z sobą różne wzorce — wskazywałem je w tej książce od bardzo wczesnego średniowiecza do dzisiaj.

Naprzód jest nekropola merowińska, wcześniejsza od praktyki chowania zmarłych ad sanctos i dlatego leżąca poza pierwotną aglomeracją. Wystawiono tam kaplicę. Obok zbudowano castrum. Był to tak znaczny obszar jak nekropola w Civaux (Poitou). Chowano tam okolicznych mieszkańców i na pewno chrzczono ich w kaplicy.¹ Nowy kościół, pod wezwaniem św. Piotra zbudowano w roku 1450 w obrębie sąsiedniej aglomeracji Minot, a wtedy nekropola z epoki merowińskiej została opuszczona na korzyść kościoła i jego dziedzińca. Długo jednak grzebano w jednym z kątów starego cmentarza zmarłych na zarazę, bo nie chciano, aby ich groby znajdowały się w pobliżu domów.

Począwszy od wieku XV pojawił się w Minot — jak widzimy, dosyć późno— klasyczny model średniowiecznej i nowożytnej pary: kościół i jego dziedziniec--cmentarz. Wokół kościoła i cmentarza mieściły się plebania, stodoła na dziesięcinę, piekarnia gromadzka, sala, gdzie zasiadał sąd senioralny i gdzie odbywały się zebrania mieszkańców. Zamek stał na uboczu, na miejscu castrum i opuszczonej nekropoli.

Kasztelanów chowano w prezbiterium kościoła Św. Piotra, przed ołtarzem.

Zbadane przez panią Zonabend księgi parafialne świadczą, że w wieku

XVII groby notablów — jak notariusz królewski i wdowa po podczaszym księcia pana — znajdowały się i na zewnątrz kościoła, ale przy jego murach: było to uprzywilejowane miejsce, zajmowane przez żałobne wnęki albo galerie. Księży chowano koło krzyża zwanego hosannowym, jedynego krzyża na cmentarzu. Pozostałe groby nie miały żadnych znaków rozpoznawczych i rozrzucone były byle jak w polu. Pole zostało na pewno poświęcone w dzień konsekracji kościoła i nie ogradzano go aż do połowy XIX wieku. „Cmentarz, otwarty dla wszystkich, ludzi i zwierząt, bardzo rozległy [wyróżniliśmy, w rozdziale drugim, dwa typy cmentarza: dziedziniec-kostnicę z galeriami i cmentarz-plac albo targowisko, jak w Antigny, mieszczące się na centralnym placu wsi i często z nim połączone], obok różnych budynków publicznych był ośrodkiem życia parafii. W pobliżu grobów ludzie gromadzili się, handlowali, tańczyli, niekiedy między groby zapędzały się stada. Zmarli byli mocno związani z życiem.” Znajduję tutaj, nie podważając wywodów autorki, która z kolei nie znała mojego podziału na okresy, mój pierwszy model oswojonej śmierci i „umrzemy wszyscy”. Nie dziwi nas, że w tej wiejskiej wspólnocie nie znajdziemy drugiego modelu, który nazwałem: własna śmierć.

Widzimy natomiast, że pod koniec wieku XVII pojawił się ksiądz przeniknięty duchem potrydenckim i reformatorskim. Pomniejszył cmentarz do jego dzisiejszych rozmiarów i zdecydował, że należy go ogrodzić; dokonało się to dopiero w roku 1861, ale już wcześniej zrodziła się myśl oddzielenia cmentarza od placu publicznego (rynku), uczynienia go osobnym terenem, niedostępnym dla zwierząt, wolnym od niepotrzebnie zajmujących go obiektów i od świeckich zgromadzeń, jakie się tam odbywały. Chodziło o to, aby kościół — a wraz z nim cmentarz — odzyskał swoją zagrożoną godność. Niegdyś, w wiekach średnich, murowano przy kościele magazyny na skrzynie i różne dobra ruchome, które chciano zabezpieczyć na czas jakichś zamieszek; nowy proboszcz zlikwidował te pozostałości prawa azylu. Wyznaczył natomiast osobny teren na groby wcześnie zmarłych dzieci, tych małych aniołków. Dostrzegamy tutaj dążenie do oczyszczania się, dobrowolne wyrzeczenia, znamionujące wiek XVII i XVIII, które wraz z innymi, mniej budującymi cechami (ale w rezultacie zgodnymi) zgrupowałem pod tytułem Śmierć długa i bliska (część trzecia).

Cmentarz, którego badania etnologiczne przeprowadziła Franęoise Zonabend, nie jest już cmentarzem z okresu ancien regime’u, ale nie jest też całkiem współczesny. Odpowiada po części mojemu czwartemu modelowi; cechuje go wtargnięcie uczuciowości i kultu zmarłych.

Co prawda, cmentarz ten pozostał przy kościele. Rada miejska sprzeciwiła się przeniesieniu go poza mury. „Był projekt, aby przenieść go do Fontaine-Condrez, ale wówczas ludzie nieczęsto by tam chodzili.” Jest to, w pomniejszeniu, protest przeciwko „kolei żelaznej dla umarłych” Haussmanna i planowi przeniesienia cmentarza do Mery-sur-Oise.

Podobnie jak w Saint-Hilaire z jego małym kościołem i starym cmentarzem, koło Marville

w departamencie Meuse, por. rozdział piąty (przyp. aut.).