38031 IMG265 (5)

350 Ryiunl Takmkij Słownictwo jako imtfprmrii (w|_M,

(jasne spojrzenie ‘radosne’, jasny glos ‘dźwięczny, miły', jasny język ‘zrozumiały'). Dopiero uwydatnienie tej opozycji pozwoli wyjaśnić przykładowo dlaczego w języku ogólnym nazwa motyl konotuje lekkość, radość i urodę, (ma zaś, na skutek etymologicznego związku z ciemnością, konotacji takich nie ma.

Zależność semantycznej struktury leksyki zarówno od czynników zewnętrznych, jak od wpływów kulturowych widoczna jest również w zakresie ilościowego rozwoju zasobu słownikowego polszczyzny. Na skutek zmian w otaczającym świecie, ale też na skutek ludzkich potrzeb nazywania i poznawania tego świata, język podlega stałej ewolucji. Jedne wyrazy wychodzą z użycia, stając się jedynie świadectwem dawniej istniejącego stanu materialnego i kulturowego, a jednocześnie powstaje słownictwo nowe, neologizmy, na określenie nowych kategorii w otaczającym świecie. Jedne grupy leksykalne są w danym języku bardzo rozbudowane, grupy inne tylko zasygnalizowane kilkoma słowami (Buttler, 1984). Do problemów tych wrócimy w dalszej części tekstu, przy omawianiu pól znaczeniowych, częściowo zaś są one przedmiotem odrębnych haseł.

Znaczenie słowa - kategoryzacja i wartościowanie

Przedstawiony wcześniej sposób semantycznego różnicowania nazw roślin pokazuje, że znaczeniowa struktura słowa ujmowana jest w kategoriach podobieństw i różnic. Najprostszym semantycznym wykładnikiem podobieństwa, łączącym wszystkie te nazwy, jest możliwość przypisania każdej z nich tej samej cechy „bycia rośliną”, a zatem krwawnik to ‘roślina, która...’ , mlecz to ‘roślina, która...’ itd, Równocześnie jednak z semantycznym utożsamieniem klasy słów wskazującym na podobieństwa dokonuje się wewnętrznego różnicowania tej klasy poprzez przypisanie każdemu z jej elementów innego szczegółowego zbioru cech definicyjnych. Dzięki temu słowo zyskuje swą znaczeniową tożsamość, staje się rozpoznawalne na tle innych słów zbioru i łączone z klasą obiektów, do których na zasadzie konwencji się odnosi.

Ta klasyczna zasada definiowania poprzez genus proximum i differentia specifica nie jest naturalnie zasadą uniwersalną, którą można by stosować do wszystkich bez wyjątku słów języka, warto wszakże o niej pamiętać z dwu przynajmniej względów. Po pierwsze, definicja tego typu może być stosowana do zdecydowanej większości wyrazów. Argument drugi jest znacznie ważniejszy: ze względu na jej wartości poznawcze, ze względu na jej związek z właściwą człowiekowi tendencją do porządkowania świata poprzez ję-

Znaczenie iłowa - kategoryzacja i wartościowanie zyk. Genus proximum łączy przez termin nadrzędny elementy w istocie różne, ale wykazujące jakąś cechę wspólną. Cechy szczegółowe podane jako differentia specifica, podtrzymując to podobieństwo, równocześnie grupę leksykalną wewnętrznie różnicują.

Zilustrujmy funkcje genus proximum i differentia specifica prostym przykładem. Gdy chcemy zdefiniować znaczenie czasownika iść w zdaniu Janek idzie do szkoły, wówczas pierwszą narzucającą się kategorią nadrzędną, właśnie genus proximum, jest „poruszać się dokąd”. Zaakceptowanie takiego nadrzędnego składnika definicyjnego pociąga za sobą włączenie czasownika iść do grupy czasowników mających taką samą cechę nadrzędną, a zatem biec, wlec się, płynąć, czołgać się itp. Genus proximum łączy wszystkie te słowa na zasadzie podobieństwa, gdyż każde z nich odnosi się do czynności poruszania się w jakimś kierunku. Równocześnie jednak z zabiegiem scalenia grupy dokonuje się jej wewnętrzne różnicowanie. Szczegółowe cechy środowiska, tempo wykonywania czynności czy ułożenia w jej trakcie ciała pokazują różnice w obrębie klasy zjawisk podobnych, dzięki czemu biec i wlec się, mając tę samą cechę nadrzędną, otrzymują odmienne opisy znaczeniowe cech szczegółowych. W tym sensie genus proximum tworzy podobieństwa w systemie słownikowym, zaś differentia specifica dokonuje szczegółowych zróżnicowań wewnątrz klasy słów semantycznie bliskich.

Podstawowa funkcja podobieństwa jako kategorii organizującej znaczenie przejawia się nie tylko w zaliczaniu całej grupy słów do nadrzędnej klasy semantycznej. Jak było widać przy analizie nazw odnoszących się do świata roślin, sposób nominacji (uwydatnienie w strukturze nazwy cech środowiskowych, właściwości fizycznych oraz użytkowych) sugeruje możliwość przyjęcia dla całej grupy wspólnego modelu definicyjnego. Ten kierunek badawczy został wprowadzony do światowej literatury językoznawczej przez polską lingwistkę pracującą poza krajem, Annę Wierzbicką. W Polsce badania nad modelami semantycznymi i powtarzalnymi kategoriami opisowymi prowadzi m.in. zespół redagujący Słownik ludowych stereotypów językowych (Bartmiński, 1980).

Istota analiz Wierzbickiej polega na przyjęciu założenia, iż słownictwo należące do tej samej grupy leksykalnej nie tylko realizuje podobny model definicji semantycznej, ale także hierarchia poszczególnych składników definicyjnych nie jest przypadkowa, lecz podporządkowana sposobowi myślenia o rzeczywistości. Gdy człowiek styka się z jakimś artefaktem, świadomym wytworem rąk ludzkich 1 rozumuje Wierzbicka 1 to pierwsze i podstawowe pytanie dotyczy funkcji: „do czego ten przedmiot służy, jakie jest jego przeznaczenie?”. Dopiero określenie funkcji pozwala z tej perspektywy ocenić jego właściwości fizyczne, kształt, wielkość, barwę itp. Funkcja jako hierarchicznie najważniejszy składnik semantyczny definicji artefaktów winna stać się kluczem do poszukiwania dalszych składników jego znaczenia (Wierzbicka, 1985, s. 11-76).