59595 PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (99)

przeżywa nieznośne męki prażenia się na słońcu po to, by po powrocie pochwalić się koleżankom w biurze opalenizną — traktuje czas wypoczynku typowo instrumentalnie.

Z drugiej znowu strony nawet najbardziej uciążliwe, nużące, wykonywane ze względu na utylitarne cele prace fizyczne w pewnych kulturach mogą posiadać charakter w dużym stopniu autoteliczny.

„Gdy Boryna — pisze Ossowski — wyjdzie wiosną na zasiew, na świeżo zoraną rolę, celowość jego czynności nie przeszkodzi mu cieszyć się dobrami aktualnymi: rzeźwością powietrza, błękitem nieba, słońcem, śpiewem skowronka. A i sama praca — miarowy, uroczysty rozrzut ziarna — może go pociągać bezpośrednio, może mu sprawiać bezpośrednią przyjemność.”¹

Johan Huizinga w szeroko pojętej zabawie, której zasadniczą cechą jest właśnie autoteliczność, chce widzieć źródła kultury². Przytacza on dużą ilość przykładów przepojenia różnych form zbiorowej działalności ludzkiej elementami autotelicznymi, zabawowymi. Czytając takie dzieła jak Argonauci Zachodniego Pacyfikus odnosi się wrażenie, iż u ludów pierwotnych nie było działań czysto instrumentalnych. Wszystkie czynności o znaczeniu ekonomicznym wykonywane są obrzędowo, są fajerwerkiem artystycznych popisów, nieustającym festynem. Wymiana Kul a, mająca dla mieszkańców Nowej Gwinei określone znaczenie ekonomiczne, w świadomości uczestników ma znaczenie działań obrzędowych, jest wymianą bezużytecznych przedmiotów — naszyjników i naramienników — prawie zupełnie nie używanych, nawet w charakterze ozdób. Jej instru-

» Op. Cfct., s. 270.

s J. Huizinga; Homo Ludem. Zabawa jako źródło kultury, Warszawa 1967.

* B. Malinowski: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowe) Gioinei, .War' szawa 1967.

mentalny, pragmatyczny sens jest widoczny dla Malinowskiego antropologa-funkcjonalisty, ale nie dla uczestników wypraw¹.

Wszystko to dla nas powinno być oczywiste, jeśli pamiętamy, co mówiliśmy o wielofunkeyjności dzia-: łań w kulturach tradycyjnych. Działania te miały zawsze aspekt autoteliczny. Działania czysto instrumentalne mogą być spełniane tylko w Sytuacji istnienia odrębnych, wyraźnie zarysowanych systemów działań podporządkowanych odrębnym celom i wartościom: działań ekonomicznych, politycznych, uprawiania sztuki, kultury itp.

Ten podział życia na odrębne systemy rządzące sie własnymi celami i- wartościami sprawia, że nawet autoteliczne ze swej natury działanie, takie jak „nic-nierobienie” i opalanie się na słońcu jest traktowane prestiżowo i instrumentalnie. Wprawdzie również u ludów pierwotnych względy prestiżowe odgrywały nie mniejszą,¹ a może nawet większą rolę jako motywacje ludzkich poczynań, ponieważ jednak rola tych poczynań była wielofunkcyjna, były one zbyt uwikłane w^; teraźniejszość, by można było wyzbyć się całkowicie „rozkoszy bycia" i zacząć traktować działanie wyłącznie instrumentalnie, wyłącznie jako „drogę cierniową” prowadzącą ku upragnionemu celowi. ' ■ •

Piotr Bogatyriew pisze: .

. „Istotnie, abyśmy zrozumieli twórczość w tak zwanych kulturach prymitywnych, nie możemy zapominać, że twórczość ta stanowi swoistą strukturę, wchodzą w nią elementy racjonalistycznej, estetycznej, religijnej i innej twórczości. Konglomerat tych wszystkich elementów wywołuje jako skutek . końcowy nową twórczą działalność, różną od działalności jEuro-

» B. Malinowski pisze:

Nawet najinteligentniejszy krajowiec nie posiada jasnego wyobrażenia o wymianie Kula, o wielkiej, zorganizowanej konstrukcji społecznej, a tym bardziej o jej funkcjach socjologicznych i szerszych implikacjach (Tamże, S, 116).

201