77134 P1010004 (8)

poetów antycznych z podziwu dla ich sztuki i przyswoił sobie ich tonację; tego, który jako pierwszy powziął i urzeczywistnił ideę rolgare ilhistre — wielkiej twórczości literackiej w języku ojczystym; a reagowali tak właśnie dlatego, że tego wszystkiego on dokonał. Dawniejszym mieszającym style utworom średniowiecza, chociażby teatrowi chrześcijańskiemu, można było wybaczyć owo postępowanie z uwagi na ich naiwność; utwory te nie zgłaszały żadnych pretensji do wysokiej rangi poetyckiej, znajdowały też sankcję lub przynajmniej rozgrzeszenie w swym popularnym przeznaczeniu i charakterze;^ nie wkraczały bynajmniej w zakres tvch zjawisk artystycznych, które należałoby traktować z uwagą i poważnie osądzać. Tutaj jednak nie mogło być mowy o naiwności czy braku ambicji; o tym, iż Boska komedia pisana była z najwyższymi ambicjami literackimi, świadczyło zarówno wiele wyraźnych sformułowań Dantego, jak też i wszystkie jego odwołania się do przykładu Wergiliusza, inwokacje do Boga, Apollina czy Muz. Świadczył o tym także wńdoczny w wielu fragmentach tekstu dramatyczny, obfitujący w napięcia stosunek do własnego dzieła; świadczyła o tym wreszcie — i ponad wszystko — tonacja każdego wersu. Nie może zatem zdumiewać okoliczność, iż sam niesłychany fakt istnienia takiego dzieła wydawał się kłopotliwy wielu późniejszym humanistom i ludziom wychowanym na gruncie kultury humanistycznej.

Sam Dante w swoich wypowiedziach teoretycznych wykazuje niejaką niepewmość w kwestii stylowego zaszeregowania Komedii. W traktacie De vulgari eloąuentia, w' którym mow a jest o kanconach i na który Boska komedia nie rzuca jeszcze swego cienia, poeta stawia stylowi wysokiemu i tragicznemu wymagania zupełnie inne niż te, które sam spełniał w Komedii. Selekcja przedmiotów jest tutaj o wiele bardziej rygorystyczna, wskazania co do wyboru form i słów — o wiele silniej naznaczone puryzmem i bardziej skrępowane przez kanon rozdzielenia stylów. W tym czasie Dante znajdował się pod urokiem nadmiernie kunsztownej i przeznaczonej jedynie dla szczupłego grona wybrańców późnej poezji prowansalskiej oraz włoskiego „nowego stylu”; z tymi inspiracjami łączył on antyczną doktrynę o podziale stylów w takiej postaci, w jakiej ożywiała ona nadal umysły średniowiecznych teoretyków retoryki. Od tych poglądów nie wyzwolił się bez reszty nigdy; inaczej nie nazwałby swego wielkiego dzieła Komedią, w wyraźnym kontraście do określenia Eneidy Wergiliusza jako alta tragedia (Piekło, XX, 113)¹. Wydaje się zatem, że dla swego potężnego utworu Dante nie zamierzał uzurpować rangi stylu wysokiego i tragicznego; ponadto przypomnijmy jeszcze i o uzasadnieniu, jakim w dziesiątym odcinku listu do Cangrandego opatrzył on termin „komedia”. Tragedia i komedia, powiada tam Dante, różnią się między sobą najpierw przez bieg akcji: w tragedii prowadzi ona od spokojnego i pełnego szlachetności początku do straszliwego końca, w komedii, przeciwnie, od początku pełnego goryczy do szczęśliwego zakończenia; następnie zaś — i tojest dla nas sprawa ważniejsza — odróżnia je od siebie styl, modus loquendi: elate et sublime tragedia; comedia bero remisse et humiliter,¹² Z tych właśnie przyczyn utwór Dantego musiał być nazwany komedią: po pierwsze dlatego, że zaczyna się źle, a kończy się szczęśliwie; po drugie z uwagi na modus loguendij remissus est modus et kurni lis, quia locutio tmlgaris in qua et muliercule commumcant.¹³ Zrazu można by sądzić, że' odnosi się to jedynie do samego faktu posługiwania się językiem włoskim ;/przy takiej inter-

1

„Z tragedii mojej” — powiada o Eneidzie Wergiliusz. (Piekło, XX, 114, Dante, op. cit., s. 107.)

¹⁸ „sposób mówienia: szlachetny i wysoki w tragedii; w komedii zaś swobodny i niski." (Przel. J. Domański)

¹³ „sposób wyrażania: jest swobodny i niski, ponieważ wypowiedziany jest w mowie pospolitej, którą porozumiewają się także kobietki.” (Przel. J. Domański)