26 27 (13)

Muzyka starożytnej Grecji i Rzymu

dziwie muzyczny instrument¹⁸. Okręty wojenne greckiej floty były poruszane przez wioślarzy. Najczęściej używany typ okrętu stanowiła trirema, wyposażona w komplet 170 wioseł. Bardzo ważną rzeczą było utrzymanie ścisłego rytmu ruchów. Oprócz komend wydawanych przez bosmana używano do tego celu pewnych instrumentów perkusyjnych, a czasem też aulosu. Podczas głośnego powrotu Alcybiadesa z wygnania, służbę pełnił znany powszechnie muzyk wirtuoz¹⁹. Nie sposób znaleźć bardziej wymownej ilustracji opisującej sposób, w jaki muzyka oddziaływała na walczących Greków, niż słowa posłańca w opartej na historycznych wydarzeniach tragedii Ajschylosa Persowie, która osiąga swoją kulminację w scenie bitwy morskiej pod Salaminą w 480 roku p.ae.:

Aż oto gdy białymi wtoczył się rumaki na niebo dzień i światłość ogarnęła ziemię, wraz się głosów gwar rozległ od strony Hellenów: pieśń to brzmiała, pieśń zbożna, a nadbrzeżne skały ostrowu gromkim, jasnym odbrzmiewały echem.

Lęk zdjął serca barbarów, gdy błąd swój pojęli: boć przecie nie ucieczce gwoli pean święty śpiewali Hellenowie, jeno w bój ruszają;, duchem mężnym do walki sposobiąc się krwawej .

(wersy 386-394)

To, że muzyka odgrywała w życiu Greków tak ważną rolę, nie jest rzeczą dawną ani trudną do zrozumienia, lecz obecność poezji w tytule tego rozdziału może budzić zastanowienie. Zazwyczaj myślimy o poezji jako o słowie mówionym lub zapisanym na papierze. Z wyjątkiem opery, jest ono dla nas materią całego repertuaru dramatycznego. Jednak w starożytnej Grecji śpiew występował niemal tak często, a z pewnością był tak samo ważny jak recytacja. Występował nie tylko w dramatach, ale i w licznych formach poetyckich, których zazwyczaj z muzyką nie kojarzymy. Poeta Iliady, kierujący pierwsze wersy swego eposu do Muzy, wzywa ją, nie by „mówiła” czy „opowiadała” o gniewie Achillesa, lecz ł>y go „opiewała”. Trudno orzec z całą pewnością, co oznaczało to słowo w praktyce epickiego poety czy barda. Gdy Homer przedstawia występy artystów w heroicznym” świecie (w pałacu Alkinoosa, króla Feaków, w Księdze VIII Odysei oraz w domu Odysa w Księdze I, a także w innych miejscach), zawsze opisuję, jak ga[ą_oni .kilka dżwięków wstępu.na formindze (phorminks), po czym zaczynają „śpiewać” (a-eiden). Bard zaś określany jest słowem „śpiewak” (a-oidos). Wydaje się, iż wykonanie długiego poematu narracyjnego miało charakter śpiewnej

⁸ Bakchyłides fragm. 13; kiedy mówi o jej pieśni, ironizuje!

¹⁹ Atenajos 12,535d. j |

²⁰ Przekład Stefana Srebrnego (jego numeracja wierszy 398-406) w: Aischylos, Tragedie, Kraków 1949.

'■ ' recytacji, nie było zaś tym, co dziś rozumiemy pod pojęciem śpiewanej pieśnią Na wazach pochodzących z okresu o dwa wieki późniejszego znajdujemy wiele ma-; lowideł przedstawiających „rapsodów” - zawodowych recytatorów, wykonują-cych podczas wielkich świąt publicznych fragmenty poematów, najczęściej ho-. e meryckich. Choć drugi człon słowa, którym są określani,, zawiera konotację m „śpiewaka”, nie są oni przedstawiani z instrumentem muzycznym, lecz jako dzierżący laskę, która, jak się wydaje, służyła za „podporę” w ich na wpół dramatycz-nych przedstawieniach (il. 1.7).

W krótkim dialogu Platona łon Sokrates wdaje się w rozmowę z jednym z owych wykonawców. Chociaż są tam odniesienia do „śpiewania” innych „poematów”, : słowo „mówić” użyte jest w związku z epiką. Nie ma tu również żadnej wzmianki o instrumencie. Być może, sam Homer w końcu VIII czy na początku VII wieku , p.n.e. podtrzymywał starą tradycję śpiewaczą, która upadła niedługo potem. Trud-¹ no uwierzyć, by zjawiskp.tak silnie utrwalone w zbiorowej pamięci i języku epiki było czystym wjonysłęm poetów]

i Innym ważnym gatunkiem, w którym muzyka odgrywała znaczącą rolę, była -nazywana tak przez Greków - poezja liryczna. Jakkolwiek odczytywalibyśmy • . obecnie słowo ,.liryka” i ,,liiyczny”_Awówęzas oznaczało ono po prostu pieśń śpiewa-. nąz akompaniamentem instrumentu w typie liry. Od najwcześniejszych czasów ten rodzaj kompozycji dzielił się na dwie odmiany, znane jako liryka monodyczga,-wykonywana solo - oraz Utyka chóralna. Odnajdujemy w nim pierwsze próby wyrażania osobistych emocji, stosunku do życia, ludzkości i aktualnych wydarzeń. Dwoje najsłynniejszych kompozytorów tego gatunku to Alkajos i Safona, żyjący na początku VI wieku p.n.e. na wyspie Lesbos. Alkajos układał pieśni o współczesnej mu sytuacji poUtycznęj, o stanie świata i o tym, jak najlepiej na ową sytuację reagować. Pieśni Sa-fony, jednej z niewielu kobiet poetek, których utwory, choć w niewielkich tylko fragmentach, przetrwały do naszych czasów, przepojone są szczególnym nastrojem. N ie-które z nich wyrażają namiętne uczucia autorki zwrócone ku kobietom. Dla Greków najlepszym medium do wyrażania podobnych treści była pieśń śpiewana przez poetę (lub poetkę) akompaniującego sobie na li-, rze. Znane malowidło wazowe datowane na ^; początek V wieku p,n.e., przypisywane ma-