2 (1373)

ich próżne usiłowania i nieograniczone w swym Zbawcy zaufanie, ubolewały w sposób szyderski nad ich zaślepieniem, iż próżno wysiliwszy się na niepodobne podżwignienie swego narodu, muszą teraz ulegać czterem Panuiącym, gdy daw-niey trzem ulegać nie chcieli; rachuiąc do tey liczby Fryderyka Augusta Króla Saskiego, iak gdyby on chciał kiedy splamić swe dobre imię podziałem Polski, albo przychodził do obięcia tego nowego Xięstwa przez zmowę z iey przywłaści-cielami, nie zaś przez wybór narodu i Wielkiego Napoleona. K-o 71—72.

Nawet niezbyt długie zdanie nastręcza nieraz autorowi sporo trudności w zbudowaniu, tak że znajdujemy w materiale jeszcze wiele nieporadności. Przejawia się ona często w szyku nie uwydatniającym związków składniowych, ale wręcz przeciwnie — zacierającym je. I tak, spotykamy nierzadko przekładnie i zbytnie oddalenie^{1 2} od siebie członów związku składniowego. Może to dotyczyć przypadków, gdy podmiot jest zbyt oddalony od orzeczenia, np. przy czy ny, pochodzące z samego położenia kraiu Polskiego na nieustanne woyny i zaburzenia wystawionego, będącego punktem zawiści trzech przemożnych sąsiadów, dawniey napadu Turków i Tatarów, nie dopuściły, by [...] Os 13. Może też dotyczyć innych związków, zwłaszcza przydawkowych', np. ich towary zabierano, wprawdziwem ich wyspę trzymaiąc teraz oblężeniu G-P nr 94, wyrok [...] będący powtórzeniem dawnych względem wolnego spławu na rzece Wilji, składu towarów na brzegach, i handlu w Kownie przy w Hej ów Kr 214, ale też innych, np. nie takie daie żydom koło Krakowa i Warszawy mieszkaiącym po-chwały iak Ukraińskim C-za 93.

Z jeszcze większym utrudnieniem odbioru mamy do czynienia, gdy oddalone zbytnio są od siebie korelujące z sobą składniki zdania złożonego, np. robiąc piecyki na kurczęta, o których Radziwiłł i Nielubor w opisach wędrówek piszą C-za 22; dobywaiąc iedwabną chustkę z kieszeni, którą zaczął ocierać wilgoć z krócic Be 67; odczytano list pana J. Ch., wystosowany na drugą rocznicę założenia towarzystwa, z którego niektóre ustępy przytoczę Gwi 3; dostał się w koła prawą ręką, które mu ją urwały GazO nr 12. Jak widać, mamy tu przykłady, gdzie wręcz grozi nieporozumienie. Zdarza się, iż równoważnik imiesłowowy usytuowany jest przy zdaniu, z którym nie łączą go bezpośrednie związki składniowe; to również komplikuje odbiór treści: Młodzi [...] dziwili się, dlaczego damy nie ukazały się przy stole, uważaj ąc to za [...] chęć upokorzenia ich Sewe 103.

Niewątpliwie niektóre przykłady mogą być wywołane występującą jeszcze w XIX wieku tendencją (kontynuującą szyk łaciny) do sytuowania orzeczenia na końcu zdania czy okresu*. Są to jednak wyjątki. Obliczenia, jakie tu przeprowadzono, wykazały, że orzeczenie finalne pojawia się w XIX wieku w niedużej ilości zdań, zwłaszcza w II połowie XIX wieku: (w kolejnych okresach) 10% — 11% — 5% — 4%^{3 4 5 6} (i dziś nieraz orzeczenie sytuuje się w sposób naturalny na końcu zdania).

Są i takie przykłady, gdzie oddalenie składników związku nie jest duże, jednak komunikatywność zdania domagałaby się bezpośredniego ich sąsiedztwa i zmiany szyku, np. o zaszłych zdarzeniach w Frankfurcie GL 361; obok większego jeszcze tchórza od siebie Dm 31; Zachwycona garderobianka, że jej się tak dobrze udało Dm-P 41; łoskotu bijących falo ściany Be 36. Zwraca uwagę:

1)    pewna ilość zdań z tzw. dodatkowymi wyznacznikami intelektualnymi^w jeszcze, tylko, których nie kładzie się tuż obok wyrazu składniowo się z nimi łączącego, lecz w różnych innych miejscach, dość swobodnie, np. głośniej się jeszcze śmiał Sewe 119; jeszcze są zdolniejsi Hor 132; jeszcze w ściślejszych stosunkach And 14; w rozkoszy tylko posiadanych cnót C-ze 28;

2)    szczególne traktowanie wyrażeń przyimkowych, których nieraz woli się nie rozrywać wyrazem określającym któryś z wyrazów związku; skutkiem tego ów wyraz określający odnosi się jakby do całości wyrażenia przyimkowego, a nie do jednego tylko jego członu". Są to zwłaszcza: a) zwroty z coraz wysuniętym przed wyrażeniem przyimkowym, zawierające comparativus określony przez coraz, np. coraz z większym pędem Be 22-3, coraz w większej ilości Gąs 168, coraz do większej siły K-o 29. Raz wystąpiło coraz w postpozycji z mniejszą coraz liczbą G-W 622; b) zwroty z wyrażeniami przyimkowymi zawierającymi liczebnik, np. blisko z 200 ludźmi GL 2, przeszło od lat czternastu K-o 79.

Znaczne rozerwania związków składniowych i inne ich komplikacje są też spowodowane nierzadkimi wypowiedzeniami zestawionymi⁷ z wtrąconymi uwagami typu zdaje się, mniemamy, nie wiemy itp. Konstrukcja tych wypowiedzeń wysuwa zwykle na początek człon logicznie najważniejszy (zazwyczaj rzeczownik), po czym następuje wtrącona uwaga i — dalsza struktura uzależnia się od tej właśnie uwagi, pokazują się odnośne spójniki, a takie przeformowanie składni powoduje

2* 19

1

‘Zebrano tu przykłady, które zwróciły uwagą autorki zbytnim oddaleniem od siebie odpowiadających sobie członów związku składniowego. Kryterium doboru jest wiąc subiektywne, dlatego jedynym wnioskiem, jaki wolno wysnuć z tych obserwacji, jest zmniejszanie sią ilości tych przykładów z biegiem czasu. Subiektywizm kryterium jest nieco łagodzony faktem, że przykłady wybierał ten sam obserwator, dysponujący mniej wiącej stałym poczuciem językowym.

2

Co się uważa za wzorowane na łacińskiej przekładni, np. T. Brajerski: Ze składni tekstu makarontowanego. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej" 1965, T. 5, s. 243.

3

* Umieszczanie orzeczenia na końcu okresu zalecają np. Szumski (1809, 147), Kopczyński (1812, III kl., 51), który pisze: „Słowo naylepiey się na końcu lub przy końcu kłaśdź zwykło.”

4

   Podobne obserwacje u O. Wolińskiej: Język XIX-wiecznych wiadomości..., s. 62 i 155.

5

   Tak je określa Z. Klemensiewicz: Zarys składni polskiej. Warszawa 1963, s. 26-27.

6

" Obserwowała podobne fakty H. Koneczna w Pamiętnikach Paska, oceniając je jako „intensyfikację wyrażeń przyimkowych” (O budowie zdania Imć Pana Paskowego słów kilkoro. „Poradnik Językowy” 1957, s. 208). Nie widzę tu intensyfikacji, raczej pewną usterkę szyku, me uwydatniającego istotnych więzów składniowych.

7

''Por. Z. Klemensiewicz: Zarys..., s. 104-106. Kurhanowicz (1852, 72) krytykuje wtrącanie zdań nawiasowych.