34 (429)

104 Żydzi 1 Szkoci w Polsce w XVT-XVIII wieku

Tam schroniły się dziesiątki tysięcy żydów i tysiące szlachty, a nie było wśród nich ani jednego Rusina* Narol składał sie z trzech wielkich miast, leżących obok siebie [ Lipsko,Florianów, Narolżydzi, którzy się tu znajdowali, chcieli zrazu uciec, lecz nie pozwolił na to naczelnik miasta i rzekł do nich: •Staniemy przeciw wrogowi, będziemy z nimi walczyć, jak uczyniły inne twierdze-*. Gdy miasto już oblężono, chcieli wrogowie zgodzić się na układ z miastem i żydzi również tego pragnęli.Lecz pan miasta nie chciał tego i dalej walczył [ z wrogami ] przez trzy dni, mordując wśród nich mnóstwo ludu. Potem posłał wróg Chmiel - oby było wymazane imię jego - drugie wojsko, tak liczne, jak piasek w morzu i ono zdobyło miasto dnia 17 miesiąca cheszwan r. 5409 [2 listopada 1648J. Najpierw zamordowali [wro-gowie] pana miasta, który się zwał Łaszcz, zdarli z niego żywcem skórę i zadali mu najstraszniejsze męki.Następnie wymordowali w najokropniejszy sposób - Jak Już wyżej opisano - 12 000 żydów, wielu utopili w rzece, kilkaset zaś zamknęło się w bóżnicy. I wyłamali Kozacy bramy i wymordowali najpierw żydów tamże zamkniętych, a następnie spalili świątynię wraz z pomordowanymi. I nie było w całej Polsce rzezi tak okropnej jak w Narolu. Wiele Żydów zawlekli Tatarzy w niewolę, a trzy miasta spalili i spustoszyli je jak Sodomę, I opowiedziała mi pewna kobieta, która została przy życiu, położywszy się między trupami, że w ten sposób ocalało kilkaset kobiet i dzieci i trochę mężczyzn. I nie mieli przez 5 dni nic do jedzenia,więc Jedli mięso ludzkie; odcinali członki pomordowanych, piekli je na ogniu i Jedli je. Kilka tysięcy trupów zjadły psy i świnie'¹.

| Ibidem, s. 53: „Lecz w mieście panowała zaraza i głód i umarło kilka tysięcy żydów".

| Ibidem, s.' 54: „Mieszkańcy [żydzi] uciekli z lublina za rzekę Wisłę i zostawili w mieście kilkaset biedniejszych obywa teli i oddali im wiele pieniędzy, by nimi wspomagali biedaków miejscowych 1 innych ludzi zbiegłych z innych miast".

10 -

Ibidem, s. 55-56: „Lecz przez cały czas, podczas którego wróg był koło Lublina, było miasto szczelnie zamknięte,nikt nie wchodził, ani nie wychodził, a w mieście panowała straszna zaraza. I zmarło na nią więcej Jak 10 000 żydów. Także i wśród tych żydów, którzy zbiegli za rzekę Wisłę, grasowała straszna zaraza, wszędzie dokąd się dostawali. I rzucali swych zmarłych na cmentarz w cieniu nocy, by ich nie spotkali inni mieszkańcy i nie cieszyli się i radowali, widząc nowy grób żydowski,I nie była to zaraza podobna do innej, lecz była to słabość gorączko wa, spowodowana trudami drogi i strachem. Wielu biedaków, którym chrześcijanie nie pozwolili zamieszkać w swych domach, leżało na ulicach i ginęło z zimna i głodu; brat bratu nie pomagał, ojciec nie litował się nad synem i zmarło na tę chorobę więcej niż 10 000 dusz".

11

S. Namaczyńska, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1648-1696, cz. 1,Lwów 1937, b. 119-120.

A 2

Zob. np, Z. Guido n, J. Wijaczka, Ludność

Ludność żydowska w miastach małopolskich    105

Pińczowa..., s. 46-47.

Jawęln Mecula..., s. 66.

^ Lustracja województwa lubelskiego 1661, wyd. H.Oprawko i K. Schuster, Warszawa 1962, s. 116.

^ Ibidem, s. 64.

¹ D. F e t t k e, Juden und Nichtjuden lm 16. und 17. Jahrhundert im Polen. Sozlale und Skonom!sche Bezlehungen ln Responsen polnlscher Rabblner, Frankfurt a/M 1986, s. 158.

17

L. Lewin, Die Judenverfolgungen...,( s. 15-16,

18

Archiwum Franc i szkanów-Reformatów w Krakowie, Numerus conversorum haeretlcorum ad fldem romanem et absolutorum ab he eresl per fratres nostros ln hac ecclesla et Iudaeorum ac arie norum baptisatorum, p. 3-4. Według tego źródła 15 sierpnia 1656 roku „venerunt duo plus mlllia Stobnlciam ne unicum homlnem ca tholicum offenderunt praeter Iudaeos et quinque fratres relic-tos pro custodia conventus, alii enlm ad securlora a patre gu— ar di ano expeditiⁿ. Szwedzi żądali okupu i wydania deposlta no-bilium. Ostatecznie „nil tamen ex rebus monasteril acceperunt praeter victualia et aliąua Iudaeorum deposlta".

19

Ibidem, p. 4: „Antę duos menses dum exercltus Polonus inseaueret Sueclae regem fugientem, Iudaeos ob perfidlam pra-esertlm gregaril mllites et Valachi ocddebant, macta-bant. Advenlente centurione cum cohorte Valachorum orane8 Iuda-el cum faeminls et puerls ad conventum fugerunt, quos pater gu ardianus receplt, defendlt et tutatus est. Memores 1111 benefi* cii vivare tunc patrem guardlanum volebant, śed non valebant, quia tres illorum etiara primarlus rabinus Boruch horrende ln conventu sunt cruciati, tamen dum ducerentur pp. ad raactandum, aliauos primarlos colonellos rogarunt et aliąuod donarunt, ut ipsimet retulerunt, ne pp. interficerent. Mec mlrum, sl Maro-chiae rex a<i pervasionem filii, qul naturali element!a ad lUos sanctos fratres myrtyres inclinatus, liberas prima instantla dimisit. Iudaei cum tota synagoga et multitudlne ln comrentu a patre gu ar di ano conservati gratitudinem exhlbere potuerunt".

20*

D. K a n d e 1, Rzeź Żydów sandomierskich w r. 1655, „Kwartalnik poświęcony przeszłości Żydów w Polsce" 1912, R. 1, z. 2, s. 111-116.

21

A. Kersten, Chłopi polscy w walce z najazdem szwedzkim 1655-1660, Warszawa 1958, s. 111-112.

** Jfldlsches Lexlcon. t. 4a, Berlin 1930, a. 99. Por. też M. B a ł a b a n, Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce, t. 3, Lwów-Warsza-wa-Krakow 1925, s. 270; M. Horn, Powinności wojenjne Żydów W Rzeczypospolitej w XVI 1 XVII wieku, Warszawa 1978, s. 109--110} Z. Guido n, K.Krzystanek, Żydzi i Szkoci w Sandomierzu w XVI-XVIII wieku, „Studia Historyczne" 1988. R. 31, z. 4, s. 533-534.