36 (434)

74 PODSTAWOWE POJĘCIA I MODELE

Modele, które wcześniej omawiałem, są na ogół wzajemnie komplementarne, wiele z nich także rozwija idee zawarte modelach wcześniejszych (np. model Molesa z 1971 roku nawiązuje do modelu Shannona z 1948 roku i Schramma z 1954, dodając nowe, własne elementy). Niektóre modele wykorzystują tylko pewne części innych, obrazują bardziej dokładnie pewne aspekty procesu (np. model Maletzkego), niemniej ogólnie rzecz biorąc, kumulacja jest słabo zaawansowana.

Należy jednak wskazać kierunek, w którym winny zmierzać dalsze próby konstrukcji modeli procesu komunikowania, nie tylko masowego. Jest przecież oczywiste, że daleko jeszcze do pełnego zobrazowania uwarunkowań i przebiegu procesu komunikowania. Wydaje się, że najpilniejsze jest dokładne dopracowanie szczegółów w istniejących już modelach, a zwłaszcza w modelach wskazujących na systemowe cechy procesu komunikowania masowego.

Dobry model, tzn. taki, który ma dużą wartość heurystyczną, musi się składać z elementów prostszych niż samo badane zjawisko, bardziej niż ono zrozumiałych, a w pewnym sensie bardziej kontrolowanych przez twórcę modelu. Nadal pole do popisu mają ci badacze, którzy skonstruują lepsze, użyteczniejsze i pełniejsze modele. W celu rozpoczęcia bardziej intensywnych poszukiwań w tym kierunku, przedstawiam własną propozyqę modelu (zob. rysunek 23), zdając sobie sprawę, iż ma on wiele słabych punktów. Model ten - poniżej krótko omówiony - stanowi podstawę konstrukcji pozostałych części pracy, w których zostaną rozważone poszczególne jego elementy składowe.

Podstawową ideą modelu jest ujęcie procesu komunikowania masowego w ramach szerszego procesu społecznego, a mianowicie procesu rozwoju społecznego. Wśród najważniejszych kategorii, warunkujących istnienie i przebieg procesu komunikowania masowego, model wyróżnia: poziom technologii (wpływający m. in. na rozwój technik komunikowania), ekonomikę (w tym charakter własności środków komunikowania), ideologię (wyznaczającą rolę i zasady działania środków komunikowania w życiu społecznym i politycznym), kulturę (określającą język i formy przekazów masowych). Proces komunikowania masowego jest nie tylko warunkowanym (zatem biernym), ale i warunkującym (zatem aktywnym) elementem rozwoju społecznego. Stąd uwzględnienia wymaga również stopień wpływu tego procesu na poszczególne kategorie: jego rola w rozwoju technologii, ekonomice, ideologii i kulturze. Dopiero wówczas jest możliwe w miarę pełne zrozumienie jego miejsca w życiu społecznym.

W samym procesie komunikowania masowego wyróżnione są - według modelu - dwa rodzaje podmiotów społecznych: instytucje społeczne oraz społeczeństwo. Instytucje społeczne oddziałują na społeczeństwo poprzez sprawowanie przysługującej im władzy, a z kolei społeczeństwo kontroluje instytucje przez swe działania i opinię publiczną. W tym wzajemnym oddziaływaniu istotną rolę odgrywają środki komunikowania masowego - z jednej strony znajdują się one w sferze wpływów instytucji społecznych, a szczególnie niektórych spośród nich (co wyznacza ogólny charakter stosunków politycznych w danym społeczeństwie), a jako takie, są wyrazicielami ich interesów,