52

samego przedmiotu. Są one najwyższą formą odzwierciedlania rzeczywistości w umyśle człowieka. Treść pojęcia nabiera wyrazistości i krystalizuje się dopiero w połączeniu ze swoją stałą formą — wyrazem. Język jest formą pozwalającą utrwalać się pojęciom w naszej świadomości, przyswajać je od innych, posługiwać się nimi w myśleniu i przekazywać je innym w- procesie porozumiewania się. Także spostrzeżenia dokonują się w sposób pełniejszy przy współudziale języka, na przykład tworzenie się spostrzeżeń na podstawie wrażeń wzrokowych jest łatwiejsze dzięki werbalizacji kategorii przestrzennych za pomocą takich wyrazów-, jak: na górze, na dole, z lewej strony, z prawej strony, czy przy udziale werbalnej analizy danej sytuacji. Sądy są formą ujmowania związków zachodzących między pojęciami.

Myślenie jest procesem odzwierciedlania ogólnych cech rzeczy i uświadamiania sobie związków zależności, zachodzących między przedmiotami otaczającej nas rzeczywistości Jest ono prymitywne i ubogie, jeśli odbywa się bez udziału środków, jakich dostarcza nam język. Język usprawnia myślenie, eliminuje z niego elementy konkretności, czyni je bardziej ekonomicznym. Umożliwia tworzenie precyzyjnych konstrukcji myślowych i wyrażanie stosunków zachodzących między zjawiskami zarówno w czasie, jak i w przestrzeni, pozwala skoncentrować myśl na pewnych treściach, analizować je. Język umożliwia także świadome i celowe działanie, umożliwia dokonanie analizy warunków zadania, formułowanie zamierzeń, przewidywanie rezultatów i w końcu konfrontację wyników z zamierzeniami. Język jest formą świadomości, daje możliwość wyodrębniania i nazywania przedmiotów. Różne zestawienia wyrazów i różne sposoby ich łączenia za pomocą form gramatycznych pozwalają stworzyć uogólniony obraz rzeczywistości i służą do coraz lepszego poznawania jej. Przyswojenie sobie języka umożliwia rozwój inteligencji werbalnej, ponieważ myślenie językowe (abstrakcyjne, czy też pojęciowo-wyobrażeniowe, bo odbywające się zapewne z przewagą pojęć nad wyobrażeniami) jest uogólnianiem i operowaniem kategoriami, po-

znawanicm stosunków między rzeczami, formułowaniem sądów.

Myślenie wyobrażeniowe (obrazowe) odbywa się prawdopodobnie przy udziale wyobrażeń, czyli śladów doznawanych w przeszłości wrażeń zmysłowych. Trudność oderwania się od konkretów, operowanie wyobrażeniami przedmiotów czy sytuacji nie sprzyja tworzeniu się pojęć. Pojęcia nie ujmowane w formę wyrazów są mniej wartościowe, mniej wyraziste i z konieczności ograniczony jest ich zasób. Myślenie wyobrażeniowe uniemożliwia dokonywanie bardziej skomplikowanych operacji myślowych, analizy i syntezy oraz oceny doznawanych wrażeń. Takie myślenie, zwane też synkretycznym, właściwe jest małym dzieciom oraz osobom nie znającym mowy. Człowiek, który nie przyswoił sobie mowy, ma inteligencję prewerbalną, charakteryzuje go myślenie wyobrażeniowo-pojęciowe, to znaczy takie, w którym przeważają wyobrażenia.

Zdolność przyswojenia sobie mowy zależy przede wszystkim od właściwości anatomiczno-fizjologicznych mózgu (oraz od kontaktu człowieka ze społeczeństwem); decydują one o inteligencji człowieka, osobowości oraz o sferze uczuciowej (afektywności) i umożliwiają wykształcenie czynności

53