5 (1243)

544

Psychologia * Podręcznik akademicki

Podsumowując, można stwierdzić, że zdaniem Schachtera i Singera proces emocjonalny powstaje w trzech krokach;___

(1)    podmiot musi się znaleźć w stanie pobudzenia,

(2)    podmiot musi przypisać pojawienie się tego pobudzenia działaniu pewnych czynników sytuacyjnych,

(3)    na podstawie interpretacji dokonanej w kroku (2) podmiot musi werbalnie oznaczyć powstały stan emocjonalny.

Przedstawione rozumowanie może stać się punktem wyjścia dla różnych rozwiązań praktycznych. Jeśli badanemu zasugeruje się..w pośredni sposób, że jego pobudzenie jest niższe, to może on dokonywać odmiennej interpretacji bodźców zewnętrznych. Pomysł błędnego informowania o sile pobudzenia emocjonalnego został wykorzystany w badaniu Younga, Hirschmana i Clarka (1982). Pokazywali oni osobom badanym film przedstawiający borowanie zęba. Podczas rzeczywistego borowania, jak również w trakcie oglądania filmu przedstawiającego taki zabieg tętno przyspiesza. Badanym udzielano dodatkowej informacji na temat pracy ich serca — przez słuchawki słyszeli rzekomo rytm uderzeń swojego serca. W jednej grupie serce biło bardzo szybko, w drugiej zaś dość wolno. Po pewnym czasie rzeczywiste tętno przystosowało się do rytmu słyszanego w słuchawkach. Interpretacja tych wyników w duchu koncepcji Schachtera i Singera przedstawiałaby się następująco. W grupie pierwszej badani byli przekonani o silnym pobudzeniu, które interpretowali jako strach (na podstawie odwołania się do treści filmu). W grupie drugiej badani otrzymywali informacje konfliktowe - z jednej strony musieli odczuwać pobudzenie podczas oglądania filmu, z drugiej natomiast na podstawie rytmu w słuchawkach mogli wnioskować; że pobudzenie to jest słabsze. W efekcie zmieniali interpretację zabiegu stomatologicznego, sądząc, że nie jest on wcale taki straszny, i ich pobudzenie rzeczywiście się zmniejszało.

Kolejne badania poświęcone roli informacji o pobudzeniu fizjologicznym przedstawiają Kolańczyk i współautorzy (2004). W przeprowadzonych przez nich badaniach uzyskano jeden bardzo interesujący wynik: podanie fałszywej informacji na temat spowolnienia tętna prowadziło do głębszego przetwarzania informacji afek-tywnych. Wygląda to tak, jak gdyby wolniejsza akcja serca sugerowała ludziom, że napotkali jakiś ważny bodziec, który należy bardzo dokładnie przeanalizować.

Eksperyment Schachtera i Singera otwiera zupełnie nową perspektywę myślenia o mechanizmie powstawania emocji. Do powstania emocji konieczna jest interakcja procesów poznawczych oraz automatycznie wzbudzonej aktywacji. Co więcej, aktywacja ta nie może

mieć jasno określonego źródła, z którego istnienia jed-| nostka zdaje sobie sprawę.

_____Złożoność eksperymentu Schachtera i Singera. spra=|

wiła, że nie został on w całości zreplikowany. Jest to ję^ den z nielicznych wypadków, kiedy środowisko psychoS logów zaakceptowało wyniki jednego badania, choć niej do końca były one jasne pod względem teoretycznym. Warto też podkreślić, że autorzy eksperymentu musieli] współpracować z lekarzem, a niektóre elementy ekspery^g mentu budziły poważne zastrzeżenia etyczne (procedur; ra wywoływania gniewu naruszała godność i autonomię] badanych).

Dopiero w latach 90. poprzedniego stulecia podjętoj próby replikacji eksperymentu Schachtera i Singery (Sinclair i in., 1994), ale nie miały one tak rozległe.^ go charakteru jak eksperyment oryginalny. W badańiu| Sinclaira i współpracowników pobudzenie fizjologiczni ne wywoływano za pomocą wysiłku fizycznego; przeęjj wysiłkiem badani wykonywali specyficzne zadanie, wy3 magające przeprowadzenia operacji na materiale afek-^l tywnym. Poinformowano ich, że badanie dotyczy twór^] czego myślenia, Otrzymywali oni serię pięćdziesięciu! pasków papieru. Na każdym pasku znajdowały się cżteryj słowa. Zadaniem badanych było podkreślenie trzech] słów, z których można zbudować zdanie. Grupy słówj miały albo pozytywny znak afektywny, albo znak nega-f tywny, albo też były to słowa neutralne. Przykładem! grupy pozytywnej jest zbiór: „Gdzieniegdzie, weso-J ło, śpiewaliśmy, razem”. Grupę negatywną mogły stano-* wić słowa: „Psa, pod, złośliwie, kopnął”. Przykładem_; grupy neutralnej mógł być następujący zestaw: „Usiąść-j-f onegdaj, tutaj, proszę”. Mówiąc inaczej, Sinclair i jego.! współpracownicy wykorzystywali do wzbudzania emo-| cji bodźce wewnętrzne, a nie bodźce środowiskowe. Wy^| niki eksperymentu były częściowo zgodne z rezultatami; uzyskanymi przez Schachtera i Singera. Stwierdzono, żę| w warunkach odroczenia i przy braku wyjaśnienia po-j wstałego u badanych pobudzenia najsilniej różnicowali oni oceny afektywne pod wpływem bodźców poprzę-2 dzających.

Do idei zaproponowanych przez Schachtera i Singe-';' ra chętnie sięgają inni badacze. Na przykład Żillman; wykorzystał schemat ich rozumowania do wyjaśnienia; powstawania agresji. Twierdzi on, że pobudzenie po-: chodzące z różnych źródeł może. spowodować wystąpię-ł: nie zachowania agresywnego w sytuacji, kiedy człovńeK‘ zostanie sprowokowany. Przy braku pobudzenia prowo-j kacja staje się relatywnie majo skuteczna (Zillmann; iWeaver, 1999).

W koncepcji Schachtera i Singera w sposób ukryty zakładano, że ludzie, interpretując swoje pobudzenie,-sięgają do bodźców środowiskowych. Proces interpreta-; cji jest związany z oceną poznawczą i to istotnie różni

Emocje i motywacja ■ Rozdział 7

545

podejście tych dwóch badaczy od koncepcji Jamesa, który pisał wyraźnie o spostrzeżeniu sytuacji stanowiącej wyzwanie adaptacyjne. Możliwe jednak, że ludzie .korzystają również z informacji pochodzących z ich wnętrza. Mogą to być informacje związane z ich osobistymi doświadczeniami - jak w badaniu Sinclaira i współpracowników (1994) - i zapisane w pamięci autobiograficznej. Mogą to być także informacje bieżące, dotyczące aktualnych informacji wzbudzanych i odbie-.ranych w sposób automatyczny. Mamy tu na myśli różnego typu reakcje ekspresyjne; wprawdzie nad niektórymi człowiek potrafi zapanować (tak dzieje się w wypadku uśmiechu, który można wzbudzać u siebie niejako na •życzenie), ale w olbrzymiej większości wypadków ekspresja ma charakter automatyczny i niepoddający się kontroli. Niemal zawsze taki charakter mają mikro-ekspresje, które trwają bardzo krótko i choć świadomie nie są rejestrowane przez obserwatorów, to jednak w sposób utajony wpływają na ich nastrój i zachowanie (Frank, Yarbrough i Ekman, 2006). Mogą to być również informacje pochodzące z wnętrza organizmu — niejednokrotnie czujemy, jak silnie bije nam serce albo jak pot spływa po plecach.

7.2.7.4. Wpływ ekspresji emocjonalnej na przeżywanie emocji

Analizą wpływu ekspresji emocjonalnej na emocje zajmował się już James. Początkowo przyjmował on, że spostrzeganie aktywności mięśni poprzecznie prążkowanych - w tym aktywności związanej z ruchami ekspresyjnymi -jest podstawą odczucia emocji. Potem jednak, pod wpływem prac i poglądów Langego, uznał, że odczucie emocji wiąże się ze spostrzeganiem aktywności mięśni gładkich, czyli mięśni znajdujących się w narządach wewnętrznych. To zresztą stało się podstawą krytyki jego koncepcji przez Cannona. Sam pomysł, że źródłem emocji może być spostrzeganie własnej ekspresji, ■został odkryty niejako na nowo przez Tomkinsa (1962) oraz przez Leventhala (1984).

Pierwsze badania empiryczne przeprowadził Laird (1974), który manipulował ekspresją badanych w taki sposób, że nie zdawali sobie sprawy z tego, że kurcząc lub rozluźniając poszczególne mięśnie, tworzą ekspresje różnych emocji. Wyniki tych badań były tylko częściowo zgodne z hipotezą ekspresyjnego sprzężenia zwrotnego. Zmiany napięcia mięśni ekspresyjnych prowadziły nie tylko do zmian poziomu pobudzenia, lecz także do zmian w zakresie uczuć. Zmiany stanu subiektywnego u większości badanych zachodziły tylko w zakresie znaku afektywnego. Kiedy badani wykonywali polecenie typu: „Unieś kąciki ust ku górze i zmruż oczy” (ekspresja radości), pojawiała się u nich nie tyle sama radość, ile przyjemne uczucie. W nielicznych badaniach (Laird, Wagener, Hallal i Szegda, 1982) występowała zgodność między ekspresją a treścią uczuć. Na przykład osoby, które przybrały smutny wyraz twarzy, odczuwały smutek, a osoby, na których twarzach malowała się złość, odczuwały złość.

Propozycja Lairda czasami jest określana jako silna wersja teorii ekspresyjnego sprzężenia zwrotnego. O teorii tej piszemy szerzej w podrozdziale 73.2. Zawiera ona dwie tezy, które trudno udowodnić. Pierwsza z nich głosi, że zmiany ekspresyjne (głównie mimiczne) stanowią przyczynę stanów subiektywnych. Według drugiej tezy zmiany mimiczne są jedyną lub najważniejszą przyczyną uczuć. Znacznie większą popularnością wśród badaczy cieszy się wersja umiarkowana, zgodnie z którą ekspresja mimiczna jest jednym z wielu czynników kształtujących świadome odczucia stanów emocjonalnych; uznaje się, że mechanizmy oddziaływania ekspresji na uczucia mogą mieć charakter poznawczy lub pozapoznawczy (Fisia i Taylor, 1991).

Duża popularność teorii ekspresyjnego sprzężenia zwrotnego wiąże się z faktem, że powszechnie znane są wyniki eksperymentu Stracka, Martina i Stcppera (1988), pokazujące, że wymuszony przez procedurę eksperymentalną wyraz twarzy, jaki mieli badani podczas oglądania dowcipów rysunkowych, wpływał na ocenę śmieszności tych żartów. Analogiczne wyniki uzyskali Zajonc, Murphy i Inglehart (1989), wykorzystując nieco inną technikę. Ci ostatni skomentowali jednak niezwykle trzeźwo rezultaty takich badań: „Nie oczekujmy od kogoś, kto właśnie się dowiedział, że ma raka, by od rozpaczy przeszedł do radości dzięki zwykłemu skurczeniu mięśnia jarzmowego” (Zajonc, Murphy i Inglehart, 1989, s. 412).

Warto dodać, że jeszcze dwa czynniki wpływają na siłę związku między ekspresją mimiczną a stanami uczuciowymi. Po pierwsze, zmiany te są silniejsze, kiedy reakcje ekspresyjne stanowią naturalny element jakiegoś działania. Natomiast wtedy, gdy są wywoływane w trakcie eksperymentu, ich skuteczność jest zdecydowanie mniejsza (Oatley i Jenkins, 2003). Po drugie, zmiany ekspresyjne nie są jedynym czynnikiem oddziałującym na subiektywnie doświadczane uczucia na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Warto zwrócić uwagę, że istnieją emocje, które nie prowadzą do specyficznej ekspresji mimicznej, a mimo to są silnie odczuwane subiektywnie. Taką emocją jest na przykład nostalgia.

Przedstawimy teraz koncepcję, która w sposób całościowy próbuje odpowiedzieć na pytanie dotyczące różnych czynników warunkujących pojawienie się przeżycia emocjonalnego. Wiele danych wskazuje wprawdzie na to, że informacje zwrotne mogą wpływać na przeżycie emocji, warto jednak podkreślić, że informacje te