6 (1134)

546

Psychologia a Podręcznik akademicki

mogą pochodzić z różnych źródeł. Mogą to być nie tylko informacje dotyczące mimiki, lecz także informacje wisceralne. Wszystkie one mogą się cechować niejednako-wą wyrazistością. Z jednej strony mogą to być informacje bardzo wyraziste - na przykład w wypadku wstrętu bardzo łatwo zidentyfikować własną ekspresję oraz towarzyszące tej emocji zmiany wisceralne (dotyczą one głównie przewodu pokarmowego). Z drugiej strony jednak zmiany wisceralne mogą mieć charakter niespecyficzny - dzieje się tak na przykład w wypadku bezprzedmiotowego lęku. Innym przykładem niespecyficznej aktywacji może być aktywacja wzbudzona w eksperymencie Schachtera i Singera, który został opisany w ramce 7.9. W tym wypadku aktywacja nie dostarcza danych specyficznych i jednostka w takiej sytuacji poszukuje czegoś, co pozwoliłoby jej wyjaśnić pobudzenie.

Do tego wszystkiego należałoby dodać jednoznaczność sytuacji wywołującej emocję. Są sytuacje, które w jednoznaczny sposób wywołują emocje. Publiczna zniewaga budzi złość i chęć odwetu. Niekiedy jednak trudno wskazać bodźce, które wywołują stany emocjonalne. Dobrym przykładem jest film Blair witek project. Dla wielu osób jest to film przerażający, choć nie potrafią one wskazać, co takiego wywołuje w nich grozę. Na innych osobach zaś nie robi on wielkiego wrażenia.

Doświadczenie emocjonalne, które subiektywnie odczuwa jednostka, jest współkształtowane przez różne czynniki. Cacioppo wraz ze swoimi współpracownikami (Cacioppo i in., 2005; Cacioppo, Berntson i Klein, 1992) stworzył model opisujący i wyjaśniający działanie procesów aferentnych podczas powstawania uczuć. Graficzną prezentację tego modelu przedstawia rycina 7.7.

Rycina 7.7 przedstawia trzy ciągi zjawisk wyzwalanych przez sytuacje, poczynając od cechujących się wysokim poziomem jednoznaczności, poprzez sytuacje dwuznaczne, aż po sytuacje wieloznaczne. Rozpoczniemy analizę od sytuacji całkowicie jednoznacznych, by zakończyć ją na sytuacjach wieloznacznych, których interpretacja konstruowana jest niejako on linę. Sytuacją, która prowadzi do jednoznacznej reakcji emocjonalnej, jest sytuacja zagrożenia - kiedy widzimy samochód zmierzający w naszym kierunku z dużą prędkością, odruchowo odskakujemy w bok i odczuwamy silny strach. Po jakimś czasie pojawia się reakcja wisceralna - czujemy, jak wali nam serce, drżą kolana, a pot spływa po plecach. Nie musimy jednak odwoływać się do swojej reakcji wisceralnej czy ekspresji, aby stwierdzić, że pojawiło się u nas uczucie strachu. Strach jest emocją wyrazistą, pojawiającą się w odpowiedzi na wyrazistą sytuację. Być może w ten właśnie sposób powstają emocje podstawowe, choć ostatnio pojęcie emocji podstawowych jest kwestionowane. W pracy Natura emocji (1998) większość autorów odpowiada przecząco na to pytanie, ale Pank-sepp i Ekman uznają istnienie takich emocji.

W wypadku pośrednim, przedstawionym w postaci ciągu w środkowej części ryciny, sytuacja -wywołująca emocje może być interpretowana dwojako. Częściowo specyficzne wzorce aktywacji oraz sygnały płynące z wnętrza organizmu pozwalają na bliższe określenie doświadczanego uczucia. Dużą rolę zaczynają tu odgrywać

Bodziec :

Reakcja

somatowisceralna

Aferentny sygnał somatowisceralny

Operacje

poznawcze

_n-

-i.fipzppznanięc.,.),) W20rćą '

Wstępna ocena bodźca ■

.zróżnicowana

Aktywacja

jóbudżehie,

Z Percepcyjne \ torowanie plus • rozpoznanie ,

v "^z°^rca y

> <.

Z - Potrzeba ¹ \ . wartościowania . ■ plus etykietowanie .

V. poznawcze /

>1

Doświadczenie .• emocjonalne

RYCINA 7.7,

Rola sygnałów aferentnych w powstawaniu emocji w zależności od zróżnicowania aktywacji. ;

Źródto: opracowanie własne © Gulllford Press.

Emocje i motywacja a Rozdział 7

547

procesy poznawcze - na przykład dzięki torowaniu (priming) łatwo dostępne stają się pewne interpretacje __sytuacji emocjonalnej. Dla jednych sytuacja polityczna wywołująca oburzenie może być wynikiem działania „układu”, inni zaś powiedzą, że oburzenie to jest efektem paranoidalnej interpretacji faktów. Tu możemy odwołać się do prawa znaczenia sytuacyjnego Frijdy (1988), które dokładniej przedstawimy w podrozdziale 72.7.5.

Najbardziej niejasna sytuacja została przedstawiona w dolnej części ryciny. Sytuacja wyzwalająca emocje jest wieloznaczna i pojawia się niespecyficzne pobudzenie fizjologiczne. Tu również ważną rolę zaczynają odgrywać procesy poznawcze, nastawione na wykrycie źródeł powstałego pobudzenia, a także na werbalne oznakowanie doznawanego uczucia. To oznakowanie werbalne ma bardzo duże znaczenie, ponieważ z jednej strony pozwala na uruchomienie specyficznych technik kontroli (inaczej kontroluje się wściekłość, inaczej obawę przed odwetem), a z drugiej daje możliwość odwołania się do doświadczeń dotyczących poszczególnych emocji. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę, że liczba oznaczeń werbalnych dla poszczególnych emocji wynosi kilkaset w różnych językach; istnieją też różnice między poszczególnymi językami (Maruszewski i Ścigała, 1998). Intuicyjnie czujemy, że liczba określeń jest mniejsza aniżeli bogactwo doznawanych przez nas uczuć. Wynika to z natury języka, który jest nieciągły, podczas gdy świat emocji ma charakter ciągły i poszczególne emocje przechodzą płynnie jedna w drugą. Sytuacja jest analogiczna do tej, która występuje w wypadku spostrzegania barw. Barwy w widmie światła rozszczepionego w pryzmacie przechodzą płynnie jedna w drugą, czasami jednak brakuje nam słów na odróżnienie od siebie subtelnych odcieni - wiemy, że są one różne, ale trudno nam je nazwać.

Z tego względu od pewnego czasu zaczęto prowadzić badania dotyczące pojęć odnoszących się do emocji (Fehr i Russell, 1984; Russell, 1990). Istnieje wiele danych wskazujących na to, że pojęcia odnoszące się do emocji mają strukturę prototypową. Jednak w przeciwieństwie do dawniejszych koncepcji pojęcie prototypu wyraźnie się skomplikowało. Dawniej przypuszczano, że prototypy stanowią reprezentacje centralnych, najbardziej typowych egzemplarzy danej kategorii. Gdy mówimy o strachu, jego prototypem jest strach pojawiający się najczęściej.JednakbadaniaMedinaiAtrana (2004) sugerują, że w pewnych sytuacjach ludzie wykorzystują jako prototypy reprezentacje obiektów idealnych. (Dokładniej piszą o tym Falkowski, Maruszewski i Nęcka w rozdziale 6.4.3.1). Niekiedy, mówiąc o strachu, mamy na myśli strach idealny; to samo odnosi się do gniewu. W innych sytuacjach możemy przez strach rozumieć emocję typową, pojawiającą się w sytuacji zagrożenia.

Taka emocja przypominałaby to, co Scherer (1998) określa mianem emocji modalnych.

Cacioppo wraz ze współpracownikami (2005) podkreśla, że w powstawanie emocji zaangażowane są zarówno mechanizmy „dół-góra”, jak i mechanizmy „góra-dół”. Te pierwsze dominują wtedy, kiedy mamy do czynienia z sytuacją jasno określoną, zawierającą specyficzne wyzwanie adaptacyjne. Wówczas powstawanie emocji jest przede wszystkim wyznaczone przez naturę sytuacji, w jakiej znalazła się jednostka. Natomiast mechanizmy „góra-dół” dominują wtedy, kiedy sytuacja wyzwalająca emocje nie jest jasno określona. Jednostka poszukuje wówczas dodatkowych danych, które dookre-śliłyby rodzaj i siłę doznania emocjonalnego. Udział procesów poznawczych w postawaniu emocji jest znacznie większy.

Koncepcja Cacioppo stanowi próbę całościowego spojrzenia na wszystkie aspekty procesu emocjonalnego. Pokazuje ona równocześnie, że relacje między poszczególnymi składnikami emocji są złożone i zależą zarówno od charakteru sytuacji emotogennej, jak i od układu aktywacji. Koncepcja ta stanowi zarazem rozwinięcie idei Schachtera i Singera, którzy w swoich badaniach wzbudzali u badanych aktywację niespecyficzną. W realnych sytuacjach aktywacja może być bardzo specyficzna. Poza tym model Cacioppo i jego współpracowników wskazuje na znaczną różnicę między emocjami „zewnątrzpo-chodnymi”, czyli emocjami wyzwalanymi przez różne sploty okoliczności życiowych, a emocjami „wewnątrz-pochodnymi”, wynikającymi na przykład z przywołania pewnych informacji z przeszłości.

Przywoływanie wspomnień jest zresztą chętnie wykorzystywanym przez badaczy sposobem wpływania na stany emocjonalne jednostki. Czasami odbywa się to w sposób pośredni, jak w wypadku procedury Veltena, w której prosi się osobę badaną o wolne odczytywanie listy słów nasyconych afektywnie (Sinclair, Mark, Enzle, Borkovec i Cumbleton, 1994). Procedura ta przypomina jedną z technik uzyskiwania wspomnień autobiograficznych. Wzbudzone w taki sposób procesy emocjonalne odnoszą się do czegoś, co wydarzyło się w przeszłości. Jest to specyficzna grupa procesów, którym brakuje ważnego elementu, jaki występuje w wypadku emocji „ze-wnątrzpochodnych”, a mianowicie tendencji do działania. Kiedy człowiek znajduje się w sytuacji wywołującej strach, pojawia się u niego tendencja do ucieczki, a kiedy coś lub ktoś wzbudzi jego gniew, pojawia się skłonność do reakcji agresywnych i tak dalej. Analogiczne zjawisko nie występuje wtedy, kiedy proces emocjonalny nie został wzbudzony przez jakieś wspomnienia z przeszłości. Na przykład odczuwanie strachu wywołanego wspomnieniem zagrażającej sytuacji nie budzi tendencji do ucieczki. Dlatego pojawia się pytanie, na ile uprawnione