8 (936)

550

Psychologia o Podręcznik akademicki

(?o

życie emocjonalne wbudowane są swego rodzaju bezpieczniki. Nawet w wypadku paniki lub ślepego gniewu -emocje nie rosną w nieskończoność i po dłuższym lub krótszym czasie wygasają. Sytuacje całkowitej utraty kontroli nad impulsami emocjonalnymi zdarzają się rzadko; pociągają one za sobą dotkliwe sankcje społeczne, takie jak ostracyzm czy kary przewidziane przez kodeks karny. Procesy kontroli emocjonalnej nie zawsze mają na celu przywrócenie stanu pozytywnego lub zredukowanie siły emocji negatywnych. Czasami ludzie wykorzystują pozahe-donistyczną regulację emocji (Erber, Wegner i Ther-riault, 1996; Jasielska, 2002). Dążą wówczas do obniżenia siły emocji pozytywnych lub do zwiększania intensywności emocji negatywnych. W pewnych warunkach pozwala to ną sprawne działanie - przykładem może być obrona przed strategiami reklamowymi, których celem jest wywołanie u klientów pozytywnych emocji, w wyniku czego podejmują oni bardzo ryzykowne decyzje finansowe.

(9) Prawo minimalnego obciążenia. Głosi ono, że w sytuacji pobudzenia emocjonalnego ludzie unikają takiego jej ujmowania, które zwiększyłoby jego siłę. Nie mogąc zmienić właściwości sytuacji wywołującej obciążenie, ludzie zmieniają jej interpretację. Zmiana interpretacji może zachodzić na różnych poziomach - najprostszy to podwyższenie progów sensorycznych, dzięki czemu pewne zagrażające informacje stają się niedostrzegalne, aż po poziom wyciągania wniosków. Agresywny uczestnik debaty publicznej radzi sobie z obciążeniem emocjonalnym, stwierdzając, że sam stał się ofiarą bezprzykładnej agresji i nie pozostaje mu nic innego, jak tylko się przed nią bronić, albo że zmuszony został do bardzo energicznego wyartykułowania swojego stanowiska. Innym przykładem może być reinterpretacja stosowana przez ofiarę gwałtu. Przypisując sobie winę za traumę („Musiałam go jakoś sprowokować”), broni się ona przed skrajnym poczuciem krzywdy i upokorzenia. Obwinianie siebie jest w takiej sytuacji mniej bolesne, choć utrudnia próby powrotu do równowagi emocjonalnej.

(10) Prawo maksymalnego zysku. Prawo to dotyczy nie tyle samych emocji, ile pewnej formy ich wpływu na procesy poznawcze. Zgodnie z nim ilekroć istnieje możliwość zróżnicowanego interpretowania sytuacji, wybierana jest taka interpretacja, która maksymalizuje zysk emocjonalny. Frijda podkreśla, że dzięki przeżywaniu emocji jednostka odnosi różnego rodzaju korzyści. Polegają one nie tylko na tym, że dzięki emocjom nasze życie nabiera żywszych barw, lecz także na tym, że nasze emocje przekazują ważne komunikaty otoczeniu. Kiedy ktoś jest smutny, może oczekiwać wsparcia i pomocy. Wybuch gniewu sygnalizuje innym, że zostały naruszone interesy lub dobro jednostki i tak dalej. Dzięki działaniu tego pra-wa ludzie zyskują szacunek dla samych siebie oraz zwiększają prawdopodobieństwo przeżywania emocji pozytywnych. Dlatego też nie budzi zdziwienia fakt, że aleksytymicy - osoby niejako dystansujące się od własnych emocji - są przeważnie w nastroju negatywnym (Maruszewski i Ścigała, 1998).

7.2.7.6. Czy teorie emocji odnoszą się także do emocji złożonych?

Koncepcja Frijdy, wiążąca emocje ze specyficznymi programami działania, zwróciła uwagę na to, że nie wszystkie te programy są proste i zautomatyzowane. Pierwsze - klasyczne - teorie emocji skupiały się na emocjach leżących u podstaw programów najprostszych, czyli walki albo ucieczki. U podstaw pierwszego leżała emocja gniewu lub wściekłości, u podstaw drugiego zaś - emocja strachu. Jednak tak prosty repertuar behawioralny nie pozwala na skuteczną adaptację w zmieniającym się środowisku. DylanEvans (2002) opisuje proste mikrorobo-ty wyposażone w takie podstawowe programy. Ludzie obserwujący ich „zachowanie” odnoszą wrażenie, że są one wyposażone w emocje. To jednak prowokuje Evan-sa do postawienia kolejnego pytania, czy owe mikroro-boty są wyposażone w zdolność czucia, czy tylko reagują na ściśle określone bodźce. Kolejne pytanie dotyczy tego, czy obwody elektroniczne sterujące ich zachowaniami przypominają obwody neuronalne sterujące zachowaniami emocjonalnymi człowieka. Na oba pytania należy udzielić odpowiedzi przeczącej.

Mikroroboty zachowują się tak, jak gdyby czuły, ale nie czują nic. Również obwody sterujące ich zachowaniami „emocjonalnymi” mają stałą strukturę i nie zmieniają się pod wpływem doświadczenia. Natomiast zachowanie człowieka pod wpływem bodźców emocjonalnych ulega zmianie - na przykład ludzie rzadko uruchamiają schemat walki w obliczu przeciwnika zdecydowanie silniejszego, ponieważ ich wcześniejsze doświadczenia wskazują na nieskuteczność tej taktyki.

Ostatnio w badaniach nad emocjami dominuje podejście neurobiologiczne i badacze skupiają się na mózgowych mechanizmach emocji, które mogą rejestrować przy użyciu nowoczesnych technik neuroobrazowania. Wyłaniający się z nich obraz jestjuż bardziej złożony aniżeli obraz postulowany przez klasyczne teorie emocji, w których -jak pisaliśmy wcześniej - analizowano dwa mechanizmy: walki i ucieczki. Jaak Panksepp (1998) twierdzi, że w mózgu znajduje się siedem obwodów sterujących zachowaniami emocjonalnymi: poszukiwania, strachu, wściekłości, opieki, żądzy, paniki i zabawy. Zauważmy, że

Emocje i motywacja ® Rozdział 7

551

badacze zajmujący się ekspresją mimiczną również przedstawiają listę liczącą siedem pozycji (Matsumoto i Ekman, 1989). Są to ekspresje strachu, gniewu, pogardy, smutku, radości, wstrętu i zaskoczenia. Zauważmy, że niektóre pozycje na obu listach pokrywają się całkowicie lub częściowo (strach oraz gniew i wściekłość), inne się różnią. Mamy więc do czynienia z innym obrazem, kiedy bierzemy pod uwagę „obwody emocjonalne” mózgu, sterujące specyficznymi programami behawioralnymi, z innym zaś, gdy uwzględniamy ekspresję emocjonalną.

Na podobne problemy natknęła się psychoewolucjo-nistyczna teoria emocji Roberta Plutchika (1980, 1984). Zręby tej koncepcji powstały w latach 60. poprzedniego stulecia. Autor wiąże pojawianie się emocji z uruchamianiem podstawowych programów behawioralnych zapewniających adaptację jednostki. Są to kolejno:

(1) włączanie, czyli zachowanie polegające na wprowadzaniu pokarmu albo innych korzystnych bodźców ze świata zewnętrznego do organizmu jednostki;

(2) odrzucanie, czyli usuwanie wchłoniętych wcześniej bodźców, które okazały się szkodliwe;

(3) ochrona, czyli zachowanie, którego celem jest uniknięcie szkód lub niebezpieczeństw;

(4) destrukcja, czyli zachowanie nastawione na zniszczenie przeszkód uniemożliwiających zaspokojenie ważnych potrzeb;

(5) reprodukcja, czyli zachowanie nastawione na zbliżanie się lub na utrzymywanie kontaktu z osobnikami własnego gatunku w celu wymiany lub zmieszania materiału genetycznego;

(6) reintegracja, czyli reakcja na stratę czegoś lub kogoś ważnego; jej główną funkcją jest odzyskanie opiekuńczego kontaktu;

(7) orientacja, czyli zachowanie, które wynika z kontaktu z nowym, dziwnym i dotychczas nieocenionym obiektem;

(8) eksploracja, czyli zachowanie nastawione na stworzenie psychicznej mapy danego środowiska.

Plutchik zwraca uwagę na to, że poszczególne tendencje behawioralne tworzą pary, w których każdy element ma swoje przeciwieństwo. Przeciwieństwem włą-czaniajest odrzucanie, ochrony - destrukcja, reprodukcji - reintegracja, a orientacji - eksploracja. Jednocześnie poszczególnym tendencjom można przyporządkować terminy określające różne emocje. I tak, odrzucaniu odpowiada wstręt i obrzydzenie, ochronie - strach, destrukcji - gniew i wściekłość, reprodukcji - radość i ekstaza, reintegracji - smutek i żal, orientacji - zaskoczenie, eksploracji zaś - antycypacja. Plutchik miał pewien problem z tendencją behawioralną polegającą na włączaniu,

ale uznał, że jest to forma afiliacji i że wiąże się ona z takimi emocjami, jak akceptacja i zaufanie (Plutchik, 1984, s. 208). Można uznać takie rozwiązanie na podstawie mocno rozciągniętej metafory, w której posiadanie przyjaciela i zjadanie czegoś to realizacja podobnego zachowania adaptacyjnego.

Badacz ten zwrócił także uwagę na fakt, że pomiędzy pewnymi emocjami występują przeciwieństwa, podczas gdy inne emocje są bardzo do siebie podobne. Odwołując się do wcześniejszych badań Błocka (1957), wykorzystujących metodę dyferencjału semantycznego (opis tej metody znajdzie Czytelnik w podrozdziale 6.9.3.2), oraz własnej techniki, Plutchik stwierdził, że wszystkie emocje można uporządkować w modelu kołowym. Model ten przedstawiamy na rycinie 7.8.

Zauważmy, że w modelu tym sąsiadujące ze sobą emocje tworzą „pierwotne diady”. Na przykład mieszanina smutku i zaskoczenia daje rozczarowanie, mieszanina smutku i wstrętu zaś — żal lub skruchę. Z kolei gniew zmieszany ze wstrętem daje pogardę. Zasada jest zatem prosta: dzięki mieszaniu emocji podstawowych uzyskujemy emocje złożone. Mieszaniny emocji, które przedstawiono na rycinie 7.8, możemy określić mianem emocji drugiego rzędu. Zauważmy, że można pójść dalej tą drogą i zastanawiać się, jakie emocje powstaną w drodze połączenia ze sobą emocji drugiego rzędu. Na przykład mieszanina pogardy i wrogości może dać w efekcie ironię. Ironię możemy zaklasyfikować jako emocję trzeciego

Miłość

Skrucha, ża'

RYCINA 7.8.

Koło emocji według Plutchika