7 (1035)

548

Psychologia h Podręcznik akademicki

jest generalizowanie wniosków uzyskanych w tak prowadzonych badaniach eksperymentalnych na inne rodzaje emogi. Procedurę Veltena i jej odmiany wykorzy-stuje się w wielu eksperymentach do wywoływania stanów emocjonalnych. Procedura ta budzi mniejsze wątpliwości etyczne aniżeli procedury bezpośrednio wywołujące emocje. Jednak badacze płacą za to pewną cenę - uruchamiane przez procedurę Veltena procesy tylko pod pewnymi względami przypominają emocje. Podniesiony tu problem staje się niezwykle ważny w świetle koncepcji zaproponowanej przez Nico Frijdę, którą przedstawiamy w następnym podrozdziale.

7.2.7.5. Funkcjonalistyczna koncepcja emocji Frijdy

Frijda (1998a) kładzie nacisk na adaptacyjne znaczenie procesów emocjonalnych, które sprowadza do dwóch spraw: (1) oceny zdarzeń jako istotnych z punktu widzenia interesów jednostki i wyzwalających stany przyjemne lub nieprzyjemne; (2) uruchomienia pewnych zachowań oraz wzbudzenia reakcji fizjologicznych i przeżyć.

Badacz ten kładzie nacisk na to, że emocje pełnią funkcję sygnalizacyjną w procesie regulacji zachowania: „Emocje można pojmować jako proces sygnalizowania, że dzieje się coś istotnego z punktu widzenia dobrostanu jednostki oraz zadań realizowanych przez system poznawczy i zachowanie” (Frijda, 1998a, s. 102). Kluczowe znaczenie ma tutaj fakt, że emocje mogą ułatwiać lub utrudniać realizację celów i zadań stojących przed jednostką. Gdyjed-nostka gładko zmierza do celu, pojawiają się emocje pozytywne, kiedy zaś napotyka przeszkody na tej drodze, występują emocje negatywne. Emocje negatywne sygnalizują również konieczność podjęcia działań przywracających dobrostan. Na przykład nadzieja podtrzymuje zachowanie nastawione na osiągnięcie celu, smutek pozwala na pogodzenie się z nieodwracalną stratą, a strach umożliwia uniknięcie szkody fizycznej lub psychicznej.

Frijda klasyfikuje stany afektywne ze względu na dwa kryteria: (1) rodzaj relacji między obiektem a sytuacją

" Emerytowany profesor uniwersytetu w Am- • . sterdamie, twórca funkcjonalistycznej teorii emocji. iPierwsze prace poświęcił ekspresji. : emocjonalnej. Później skoncentrował się na próbie stworzenia ogólnej teorii emocji..Traktuje emocje jako stany motywacyjne uruchamiające priorytetowe tendencje do działania. Emocje lokuje zaś w połowie drogi między procesami behawioralnymi a danymi subiek-(uczuciami).

- ..mniejsze dzieła:

De betekertis van de gelaats'expressie (1956)

Celaat en karakter (1958)

Opracowanie: Tomasz Maruszewski j (intencjonalność versus nieintencjonalność), (2) czasowe właściwości danego stanu lub procesu.

Klasyfikacja ta pozwala na wyodrębnienie takich zjawisk, jak afekty, emocje, sentymenty, nastroje, epizody emocjonalne i cechy osobowości (są to cechy związane ze specyficznymi emocjami, takie jak lękliwość czy agresywność). Warto jednak wspomnieć o epizodach emocjonalnych, które na wymiarze czasu trwania zajmują pośrednią pozycję między emocjami, które trwają krótko, a nastrojami, które trwają długo. W wypadku epizodów emocjonalnych siła emocji może ulegać fluktuacjom; może się także zmieniać treść emocji. Politycy, usilnie dążąc do władzy, przejawiają okresy wzmożonej i zmniejszonej aktywności; te same osoby mogą być raz przez nich obdarzane podziwem i uznaniem, a innym razem mogą być przedmiotem nienawiści. Jest to przykład zmian charakterystycznych dla epizodu emocjonalnego.

Frijda bardzo duże znaczenie przypisuje procesom oceny, a w wypadku niektórych zjawisk emocjonalnych, takich jak sentymenty, oceny stanowią cechę konstytutywną („miłość patrzy przez różowe okulary”). Autor ten przestrzega przed uproszczonym traktowaniem bodźców emocjonalnych: „Najprostsze bodźce wywołujące emocje są co prawda proste jako bodźce, lecz dość złożone jako konstelacje pobudzające” (Frijda, 1998b, s. 176). Badacz ten próbował skodyfikować zależności dotyczące emocji. Przedstawił je w postaci dziesięciu praw emocji (Frijda, 1988). Prawa te mają raczej postać postulatów teoretycznych, nie są generalizacjami empirycznymi. Porządkują one wiedzę na temat emocji, a jednocześnie mogą stanowić heurystyczny punkt wyjścia dla poszukiwań empirycznych. Oto owe prawa:

(1)    Prawo znaczenia sytuacyjnego stwierdza, że emocje stanowią odpowiedź na strukturę znaczeniową sytuacji. Rzadko się zdarza, by emocja pojawiała się wyłącznie jako efekt sensorycznych właściwości bodźców, bez uwzględniania ich znaczenia. Przykładem takiej sytuacji może być bardzo głośny dźwięk. Może on wywołać strach lub zaskoczenie. Najczęściej jednak sytuacja oceniana jest w kategoriach możliwości realizacji dążeń lub też blokowania ich realizacji. Znaczenie marszczenia brwi przez szefa może być różnie interpretowane przez podwładnych. Mogą oni sądzić, że zapowiada to wybuch gniewu; inni zaś mogą przypuszczać, że szef, marszcząc brwi, intensywnie zastanawia się nad tym, jak pomóc swoim podwładnym. W pierwszym wypadku pojawiają się emocje negatywne, w drugim - pozytywne. Analogiczne zależności wymieniane są w koncepcji oceny poznawczej Lazarusa (1991).

(2)    Prawo zaangażowania głosi, że emocje powstają wtedy, kiedy jakieś zdarzenie jest ważne dla celów

Emocje i motywacja ■ Rozdział 7

549

i motywów danej osoby. Wielkość zaangażowania określa intensywność emocji. Kiedy na przykład dwie sytuacje wydają się korzystne dla jednostki, to emocje pozytywne pojawiają się w obu sytuacjach. Jednak silniejsza emocja wystąpi wtedy, kiedy jednostka jest bardziej zaangażowana albo kiedy stojący przed nią cel wydaje się jej bardziej wartościowy.

(3)    Prawo bezpośrednio spostrzeganej rzeczywistości. Ludzie, reagując emocjonalnie, są przekonani, że ich reakcje zostały wywołane przez faktyczne właściwości pewnej sytuacji czy przez faktyczne zachowania drugiej osoby. Jeżeli ktoś wybucha gniewem po usłyszeniu jakiejś uwagi na swój temat, to jest przekonany, że ta uwaga rzeczywiście jest obraźliwa. Nie przychodzi mu do głowy, że jej obraźliwość wynika z tego, że słowa skierowane pod swoim adresem zinterpretował w sposób specyficzny. Bodźce odbierane jako rzeczywiste należą do następujących grup: (a) bezwarunkowe bodźce afektywne, takie jak ból, bodźce nieoczekiwane oraz reakcje ekspresyjne innych ludzi; (b) te bodźce zmysłowe, które są silnie związane z bodźcami bezwarunkowymi; (c) zdarzenia wskazujące na nieskuteczność działań.

(4)    Prawo zmiany przyzwyczajenia i oczekiwania porównawczego. Emocje pojawiają się nie tyle pod wpływem pewnych bezwzględnych wartości bodźców, ile pod wpływem wartości względnych. Ważna jest różnica pomiędzy tym, czego jednostka oczekiwała, a tym, co rzeczywiście nastąpiło. Mówiąc inaczej, układem odniesienia jest poziom adaptacji oraz stopień uwznioślenia czy wyidealizowania wizji przyszłości. Prawo to wykorzystywane jestjako podstawa dla takiej techniki manipulacji, którą jest huśtawka emocjonalna. Huśtawka emocjonalna polega na wywoływaniu na przemian lub w nieregularny sposób pozytywnych i negatywnych emocji. Przykładem huśtawki emocjonalnej jest technika „dobrego i złego policjanta”. Przesłuchanie prowadzone jest najpierw przez surowego i nieuprzejmego policjanta, zastraszającego osobę przesłuchiwaną. Potem pałeczkę przejmuje osoba uprzejma, częstująca herbatą i papierosami, przepraszająca za zachowanie swojego poprzednika. Taka procedura, stosowana wielokrotnie, wywołuje znacznie silniejsze stany emocjonalne, aniżeli wynikałoby to z charakteru i siły bodźców wywołujących emocje.

(5)    Prawo hedonistycznej asymetrii. Stwierdza ono, że podtrzymywanie przyjemności wymaga zmiany bodźców. Brak zmiany powoduje szybką adaptację i przestajemy odczuwać przyjemność. Piąta kostka czekolady jest już mniej przyjemna niż pierwsza, choć w ustach mamy relatywnie więcej słodyczy. Natomiast bodźce nieprzyjemne nie ulegają habituacji i przez cały czas ich subiektywne awersyjne oddziaływanie nie ulega zmianie. Prawo to jest konsekwencją adaptacyjnej funkcji stanów emocjonalnych. Emocje negatywne sygnalizują konieczność zmiany istniejącego stanu rzeczy i dlatego ich siła w miarę upływu czasu nie ulega zmianie. Prawo to rodzi pewne wątpliwości, ponieważ wynikałoby z niego, że ogólny bilans życiowy powinien być negatywny. Tymczasem wiele danych empirycznych wskazuje na to, że u ludzi dominują wspomnienia zdarzeń pozytywnych nad negatywnymi (Maruszewski, 2005a, 2005b). Można przypuszczać, że nie jest to efekt wybiórczego zapominania zdarzeń negatywnych, lecz odzwierciedlenie tego, iż współcześnie ludzie mają więcej doświadczeń pozytywnych niż negatywnych (Thompson, Skowroński, Larsen i Betz, 1996). Zależność ta ma zapewne charakter relatywny i odnosi się tylko do krajów rozwiniętych.

(6)    Prawo zachowania emocjonalnego momentu. Prawo to stwierdza, że zdarzenia wywołujące emocje pozostają skuteczne przez bardzo długi, a niekiedy nieokreślony czas. Ich zdolność do wzbudzania emocji zmniejsza się wtedy, kiedy zostaną one niejako zneutralizowane przez inne powtarzające się zdarzenia, również wywołujące emocje. Prawo to pozwala zrozumieć niektóre zjawiska występujące u ofiar traumy, na przykład Jlashbacks, czyli przebłyski. Są to bardzo żywe wspomnienia sytuacji traumatycznych, które wywołują tak samo silne emocje jak pierwotna trauma. Według niektórych badaczy przebłyski są źródłem wtórnej traumy. Przykre doświadczenia emocjonalne zachowują swoją świeżość przez długi czas i po upływie wielu lat mogą tak samo boleć, jak w chwili ich pierwotnego wystąpienia.

(7)    Prawo zamknięcia się w sobie. Zdarzenia wzbudzające emocje są traktowane w sposób absolutystyczny. Ludzie nie potrafią dostrzegać elementów kontekstowych sytuacji i nie uwzględniają faktu, że ich dążenia nie sąjedynymi dążeniami na świecie. Dlatego osoby, u których rozwinął się proces emocjonalny, nie są w stanie dostrzegać innego punktu widzenia niż ich własny. Przeżywana przez nich emocja przejmuje kontrolę nad procesami przetwarzania informacji - świat spostrzegany jest w tendencyjny sposób, a uwaga skierowana tylko na te informacje, które są zgodne z treścią emocji. Trudno uruchomić jakiekolwiek działania, które byłyby różne od działań sterowanych przez daną emocję.

(8)    Prawo zważania na konsekwencje. Prawo to dotyczy kontroli emocjonalnej i stwierdza, że wzbudzenie procesu emocjonalnego uruchamia wtórny impuls, którego celem jest zmodyfikowanie pierwotnego procesu emocjonalnego. Można powiedzieć, że w nasze