DSCF0035

308

Psychologia ■ Podręcznik akademicki

chromatyny. l 'hronwtyny mogą ulegać nieznacznym modyfikacjom chemicznym (epigenotyczńym), które powodują wyciszenie (brak aktywności) genów albo prowadź;) do zwiększenia ich aktywności. W żadnym / tych wypadków nie dochodzi jednak do zmiany sekwencji DNA. jedną z takich modyfikacji jest mctylacja DNA (Diihiitiotis iti epigenetits, 2003). Polega ona na tym, że grupa metylowa (('11 ₍), zawierająca jeden atom węgla i trzy atomy wodoru, przyłącza się do nukleotydów cyto-zytiowwh w DNA. co hamuje transkrypcję samego DNA i powoduje trwałe wyłączenie ekspresji danego gonu. Efekty epigenetyczne są uważane za dziedziczne (Chong i Wl tire law, 2004; Rakyan i Wlutcl.tw, 2003) i łączone z powstawaniem najpoważniejszych chorób somatycznych u ludzi, /.w raca się też uwagę, że mogą one mice znaczenie dla powstawania różnic indywidualnych w cechach temperamentu (1 larper, 2005) oraz dla różnicowania bliźniąt monozygotycznych, które co prawda mają to same geny, ale efekty epigenetyczne mogą hyc u nich odmienne (Singli, Murphy i 0‘Reilly, 2002).

Ważną rolę w powstawaniu różnic indywidualnych w każdej populacji odgryw ają rów nież wpływy środowiskowe. Wgenetyce zachowania terminowi „środowisko” nadaje się nieco szersze znaczenie w porównaniu, na przykład, z psychologią. Termin ten w ujęciu genetyków zachowania oznacza wszelkie wpływy niezwiązanc z czynnikami genetycznymi (niekiedy używa się w tym celu nazwy „wpływy pozagenetyezne” zamiast „środowiskowe"), Podobnie jak czynniki genetyczne, oddziaływania środowiskowe też są zróżnicowane. Obejmują one dwa rodzaje wpływ u: wspólny (nazywany także rodzinnym albo „dzielonym") oraz specyficzny (określany też jako „niedzielo ny”, unikatowy albo idiosyn kra tyczny),

Środowisko wspólne to termin, który odnosi się do wszystkich składników opisujących środowisko danej rodziny (biologicznej lub adopcyjnej). Składniki wspólnego środowiska obejmują przede wszystkim status społeczno-ekonomiczny rodziny (SES), warunki materialne wspólnego bytowania rodziny, w tym w yposażenie mieszkania, klimat rodziny i jej tradycje, zachowania i wzajemny wpływ członków danej rodziny, rodzaj ich relacji wzajemnych, sposób wychowania dzieci i tvni podobne. Wszystkie elementy opisujące daną rodzinę odróżniają ją jednocześnie od innych rodzin. Sądzono zatem, żo czynnik wspólnego środowiska powoduje wzrost podobieństwa członków określonej rodziny, a zarazem zwiększa różnice pomiędzy osobami należącymi do różnych rodzin (innych środowisk). Wpływem wspólnego środowi sini można tłumaczyć odmienne zachowania dzieci pochodzących z różnych rodzin czy występujące pomiędzy mmi różnice w poziomie zdolności. Czynnik wspólnego środowiska nie wyjaśnia jednak przyczyn

różnie pomiędzy dziećmi wychowywanymi w tej sanw rodzinie. Do tego celu konieczne jest odwołanie się j drugiego rodzaju wpływu Środowiskowego, nazywaj go środowiskiem specyficznym (w rzeczywistościjestto raczej wpływ środowiskowy, a nie jakiś szczególnyn. | dzaj środowiska).

Środowisko specyficzno można rozumiećjafco zasób indywidualnych, niepowtarzalnych doświadcz środowiskowych danej osoby, który tworzy się między innymi w wyniku specyficznych dla tej jednostki inter. akcji oraz korelacji jej genotypu i środowiska w rodzinie i poza rodziną. Innymi słowy, środowisko specyficzne odpowiada pojęciu historii życia danej jednostki. Do. świadczenie tworzące specyficzne środowisko kształtuje się zarówno w rodzinie, jak i poza nią i obejmuje między innymi następstwa kolejności narodzin (pierwsze dziecko w rodzinie ma zazwyczaj odmienne doświadaenu w porównaniu z młodszym rodzeństwem), przeżycia związane ze zdarzeniami losowymi, takimi jak choroby czy urazy, konsekwencje interakcji pomiędzy członkami rodziny, a także doświadczenia związane / grupami rówieśniczymi oraz ich wpływem na jednostkę, ze szkolą nauczycielami, instytucjami organizującymi aktywność pozaszkolną, a w wypadku osób dorosłych - z ich pracą i z warunkami ekonomicznymi i psychologicznymi żyru w późniejszym okresie. Z definicji środowisko specyficzne jest odmienne dla każdej jednostki i różnicuje osoby spokrewnione genetycznie, w tym także bliźnięta tnonozygo tyczne.

Tworzenie się specyficznego środowiska powiązane jest z dwoma ważnymi procesami; korelacji (GE) i interakcji (G X E) genotypu i środowiska jednostki. Przez genotyp należy tu rozumieć jego przejawy w genetycznie uwarunkowanych charakterystykach psychologicznych człowieka.

Korelacja genotypu i środowiska stanowi ukutą zmienną odnoszącą się do współwwstępowania genotypu człowieka i jego środowiska. Charakter korelacji może hyc różny. Korelacja bierna polega tu tym, że rodzice lub rodzeństwo biologiczne kształtują s t, u Iow isko skorelowane z genotypem nowo narodzonego dziecka, sprzyja* jące rozwojowi u niego tych cech, które są uwarunkowane wspólnymi genami. Ten typ korelacji występuje tylko pomiędzy osobami spokrewnionymi i nie wymaga aktywnego uczestnictwa podmiotu (w tym przykładne -dziecka). Drugi rodzaj korelacji to korelacja reaktywni Odnosi się ona do wpływu środowiskowego wynikające go z reakcji ludzi na zachowanie dziecka, wyznaczone przez jego cechy uwarunkowane genetycznie. Trzeci to-dzaj korelacji - korelacja aktywna - oznacza poszukiwj nie lub tworzenie Środowiska odpowiadającego genetycznie uwarunkowanej charakterystyce jednostki. Ten