DSCF0043

316

Psychologia ■ Podręcznik akademicki

statystyczną nazywaną metodą dopasowania modeli. Ta metoda analizy służy ustaleniu, które składniki genetyczne i środowiskowe tworzące model, czyli układ możliwych składników zmienności badanego zachowania, i analizowane łącznie wyjaśniają największą część zmienności badanego zachowania. Na przykład w modelu ACE uwzględniony został addytywny czynnik genetyczny (A), środowisko wspólne (C) oraz środowisko specyficzne (E). W innym modelu, ADE, uwzględniono addytywny składnik genetyczny (A), nieaddytywne składniki genetyczne (D) i specyficzne środowisko (E). Oczywiście modeli może być więcej. Określony w modelu układ czynników porównuje się, czyli dopasowuje do otrzymanego w badaniu rozkładu wyników. Za najlepiej dopasowany uznaje się ten model, którego składniki wyjaśniają - z największym prawdopodobieństwem — całkowitą zmienność badanego zachowania, pozostawiając jak najmniejszą niewyjaśnioną resztę (Neale i Cardon, 1992; zob. też Spector, Snieder i MacGregor, 2000). Dawniej szacowano udział czynników genetycznych w zmienności zachowania jako podwojoną różnicę współczynników korelacji w parach bliźniąt MZ i DZ (metoda Falconera), co prowadziło do zawyżenia proporcji udziału czynników genetycznych w zmienności badanych zachowań w porównaniu ze środowiskiem (zob. Oniszczenko, 1997a).

Analiza dopasowania modeli pozwala dokładniej oszacować wielkość udziału czynników genetycznych w zmienności badanego zachowania, czyli ustalić wskaźnik ich odziedziczalności. Odziedziczalność (h²) to miara o wartościach od 0 do 1 (albo od 0 do 100%), oznaczająca stopień, w jakim obserwowalne różnice indywidualne mogą być wyjaśnione genetycznymi różnicami indywidualnymi. Innymi słowy, odziedziczalność danego zachowania oznacza proporcję albo procent zmienności tego zachowania wyjaśniony wpływami genetycznymi. Wskaźnik odziedziczalności odnosi się tylko do różnic indywidualnych obserwowanych wyłącznie w badanej populacji (nie wyjaśnia indywidualnego poziomu danego zachowania i nie może być uogólniony na inne populacje). Odziedziczalność może być rozumiana wąsko (h²A), jako udział w zmienności zachowania jedynie genetycznego czynnika addytywnego (A), albo szeroko, jako udział wszystkich czynników genetycznych: addytywnego i nieaddytywnych (A + D) w zmienności badanego zachowania (h² albo h²B). Terminu odziedziczalność najczęściej używa się w tym ostatnim znaczeniu.

Odziedziczalność jest miarą statystyczną i jako taka musi być odróżniana od dziedziczności i dziedziczenia, czyli dwóch pojęć biologicznych odnoszących się do właściwości pojedynczego organizmu. Odziedziczalność jako opisowa miara statystyczna, podobnie jak każda statystyka opisowa, obciążona jest pewnym błędem, wynikającym między innymi z wielkości próby, na której została

obliczona. Poziom odziedziczalności danej cechy czy * chowania nie jest stały i niezmienny. Może się zmieniaj zarówno w czasie, jak i między populacjami. Istotną rolę w tym zakresie odgrywa nie tylko „rozkład genów” w 4. nej populacji, ale też wpływ środowiska. Nawet wysok poziom odziedziczalności jakiegoś zachowania nie ozna. cza, żc nie można go modyfikować. Nie oznacza również że dane zachowanie będzie obecne w momencie narodzin lub w niemowlęctwie. Niektóre charakterystyki mogą się ujawnić dopiero w późniejszym okresie życia jednostki Przykładowe wskaźniki odziedziczalności i wpływu środowiskowego dla cech temperamentu badanych w popu. lacji polskiej przedstawiono w tabeli 5.3.

TABELA 5.3.

Procent zmienności badanych cech temperamentu osób dorosłych mierzonych kwestionariuszami FCZ-KT i EAS-D, wyjaśniony prz$ składniki modelu o najlepszym dopasowaniu

CECHY(DANE SAMOOPISOWE)	SKŁADNIK		MODELU
	A		C
FCZ-KT
Żwawość	26	21		53
Perseweratywność	15	25		60
Wrażliwość sensoryczna	40			60
Reaktywność emocjonalna	50			50
Wytrzymałość	42			58
Aktywność	22	25		53
EAS-D
Niezadowolenie	40			60
Strach	42			58
Złość	27			73
Aktywność	29			71
Towarzyskość	37			63

Uwaga. A - addytywny składnik genetyczny, D - nieaddytywne składniki genetyane (dominacja i epistaza), C - wspólne środowisko, E - specyficzne środowisko + błąd pomiaru. Źródło: Strelau, Oniszczenko i Zawadzki, 1994 © Autorzy raportu

Jak wynika z danych przedstawionych w tej tabeli, czynniki genetyczne traktowane łącznie wyjaśniają od 27 do 50% zmienności wskazanych cech, a specyficzne środowisko - od 50 do 73%. Udział wspólnego środowiska w zmienności tych cech był tak mały, że w analizie wielkość jego wpływu została zredukowana do zera.

Opisanie sekwencji genomu ludzkiego, czyli całości jego informacji genetycznej (Venter i in., 2001), spowodowało przełom w dotychczasowych badaniach genetyki zachowania, otwierając erę „pogenoinową” w badaniach nad genetycznym uwarunkowaniem zachowań ludzkich (Plomin, DeFries, Craig i McGuffin, 2003). Charakterystyczną cechą tego okresu stało się poszukiwanie i identyfikowanie genów związanych z zachowaniem oraz towarzyszący im rozwój technik molekularnych wykorzystywanych