5 (1730)

NEUROPSYCHOLOGIA

NEUROPSYCHOLOGIA

że „upośledzenie funkcji było niezależne od tego, po której stronie znajdował się defekt oraz od jego umiejscowienia w obrębie półkuli mózgowej, miało natomiast bezpośredni związek z ilością usuniętej tkanki półkul mózgowych. Nie stwierdzono istotnego statystycznie lub przewidywalnego związku między upośledzeniem jakiejkolwiek kategorii wyższych funkcji a miejscem uszkodzenia, natomiast wszystkie funkcje były tym bardziej upośledzone, im większa ilość tkanki zotała uszkodzona”.

W latach 50. XX wieku Teuber i jego współpracownicy zgromadzili wiele danych, porównując wykonywanie różnych zadań przez pacjentów z uszkodzeniem albo płatów czołowych, albo tylnych części mózgu - przeważnie, choć nie wyłącznie, wskutek ran postrzałowych. Deficyty były większe w grupie pacjentów czołowych w niewielu omawianych niżej zadaniach wzrokowych, lecz w pozostałych zadaniach upośledzenie funkcji było równie duże lub większe przy uszkodzeniach zlokalizowanych z tyłu. Wspomniane zadania wzrokowe obejmowały: (1) złożone zadania wzrokowe, m.in. sortowanie (Teuber i in., 1951; Weinstein i in., 1955); (2) złożone zadania dotykowe (Semmes i in., 1954; Teuber, Weinstein, 1954); (3) uczenie się różnicowania wzrokowego i dotykowego (Battersby i in., 1955); (4) rozwiązywanie problemów praktycznych (Battersby i in., 1953) oraz (5) ogólny test inteligencji wymagający klasyfikowania, stosowany w wojsku (Army General Gassifica-tion Test; Weinstein, Teuber, 1957; Teuber, Weinstein, 1958; Teuber, 1959). Gorszego wykonania zadań przez grupę osób z uszkodzeniami w tylnej części mózgu nie można było wyjaśnić przez pierwotne wady wzroku. Wiele tych i innych danych empirycznych obszernie podsumował Teuber (1964). Wyniki wskazujące, że płaty czołowe nie pełnią najważniejszej roli w odniesieniu do fiink-cji intelektualnych uzyskali Birkmayer (1951) i Pollack (1960). Rezultaty Teubera potwier

dził później Black (1976), badając osoby z uszkodzeniem mózgu wskutek rany postrzałowej, ograniczonym przypuszczalnie tylko do lewego lub prawego płata czołowego. W swoim badaniu używał głównie skal Wechslera do pomiaru inteligencji i pamięci.

Przyczyny rozbieżności w literaturze w dużej mierze wyjaśnił Reitan (1964), przeprowadziwszy dwa dobrze zaprojektowane badania, w którym użył wielu różnych metod psychologicznych, m.in. baterii testów Halsteada--Reitana, Przesiewowego Testu Afazji (Apha-sia Screening Test), Testu Łączenia Punktów Reitana (Reitan’s Trail Making Test), techniki do badania zaburzeń spostrzegania bodźców sensorycznych (sensory imperception) oraz Skali Inteligencji Wechslera-Bellevue. Testami tymi zbadano 64 pacjentów z ogniskowymi uszkodzeniami mózgu i 48 chorych z rozlanymi, uogólnionymi zmianami. W pierwszym badaniu psycholog musiał wyciągać wnioski z danych psychologicznych, nie znając diagnozy neurologicznej. Wnioski te dotyczyły dwóch kwestii: (1) Czy zaburzenie jest ogniskowe, czy uogólnione? oraz (2) Jaka jest lokalizacja uszkodzenia (przednia część lewej półkuli, przednia część prawej półkuli, tylna część lewej półkuli, tylna część prawej półkuli, zmiany uogólnione)? Zbieżność między oszacowaniami psychologicznymi i neurologicznymi okazała się zupełnie zadowalająca. Z punktu widzenia tego podrozdziału oznacza to, że umiejscowienie uszkodzenia musiało mieć różnicujący wpływ na wyniki testów psychologicznych (np. wyniki osób z uszkodzeniem płata czołowego różniły się od wyników pacjentów z lezjami nieczołowymi), wpływ miało także to, po której stronie znajduje się uszkodzenie (tzn. w lewej czy w prawej półkuli) oraz inne czynniki.

W drugim badaniu zajmowano się tylko przypadkami ogniskowego uszkodzenia mózgu, dokonując formalnego porównania wyników testowych uzyskanych przez poszczególne grupy, czyli za pomocą ANOVA przeprawa-

dzono międzygrupowe porównania średnich. Analiza ta nie ujawniła właściwie żadnych istotnych cech różnicujących grupy. Komentarz Reitana był następujący: „Ponieważ wyniki pierwszego badania nie mogłyby powstać, gdyby dane nie zawierały informacji niezbędnych do wyciągnięcia tych wniosków, to nieunikniona wydaje się konkluzja, że w analiza drugim badaniu była niewystarczająca”. Wynika z tego, że chociaż w innych badaniach nie znaleziono cech odróżniających pacjentów czołowych od osób z uszkodzeniami nie-czoł-owymi, jednak nie oznacza to, że takie różnicujące cechy nie istnieją. Bardziej wyrafinowane techniki statystyczne, na przykład wielokrotna analiza dyskryminacyjna funkcji czy analiza skupień, mogą się okazać lepsze, ponieważ umożliwiają wykorzystanie profili (czy konfiguracji) wyników. Z drugiej strony, takie metody są prawdopodobnie mniej elastyczne niż jakościowa analiza cech zachowania pacjenta w specjalnie dobranych próbach testowych, gdy niektóre z tych cech są niemal patogno-monicznym objawem określonej lokalizacji uszkodzenia mózgu. W dalszej części rozdziału omówiono cechy, które wydają się najbardziej charakterystyczne dla zachowania się człowieka po uszkodzeniu płatów czołowych.

ZESPÓŁ PŁATA CZOŁOWEGO

Zmiany osobowości wskutek uszkodzenia mózgu obserwuje się najczęściej po uszkodzeniu płatów czołowych. Zmiany te opisywano już znacznie wcześniej niż sto lat temu, jednak żaden opis syndromu, który nazwano zespołem czołowym, nie byłby pełny, gdyby nie wspomnieć przypadku Phineasa Gage. Poniższe podsumowanie, które ukazało się w wielu publikacjach, cytuje Kimble (1963).

Phineas P. Gage, „sprawny i zdolny” majster, 13 września 1848 roku miał wypadek -żelazny łom wskutek wybuchu przebił mu mózg na wylot w okolicy czołowej. Według opiekującego się nim lekarza, J. M. H ar Iowa. po wypadku u Gage’a zaszły następujące zmiany osobowości. „Jest zmienny, lekceważący, czasami pozwala sobie na najbardziej ordynarne bluźnierstwa (czego uprzednio nie miał w zwyczaju), zupełnie nie zważając na otoczenie, irytują go ograniczenia lub rady sprzeczne z jego pragnieniami, niekiedy potrafi być ogromnie uparty, a jednocześnie kapryśny i zmienny, wymyśla wiele planów na przyszłość, lecz skoro tylko zacznie je wykonywać, zaraz je porzuca i zajmuje się czymś innym, co wygląda bardziej obiecująco. Jego psychika zmieniła się tak radykalnie, że przyjaciele i znajomi mówią, że to już nie ten sam Gage”.

Przypadek Gage’a wzbudził ostatnio zainteresowanie szczegółami historycznymi, jakie w licznych artykułach przedstawia Macmillan, powstały też na ten temat dwie obszerne książki (Fleischman, 2002; Macmillan, 2000).

Niedawno opisano podobny przypadek rozległego uszkodzenia płata czołowego wskutek urazu dokonanego żelaznym łomem. U tego mężczyzny, którego obserwowano przez sześćdziesiąt lat, nie wystąpił często spotykany wzór zachowania antyspołecznego (Ma-taro i in., 2001). W swojej pracy przeglądowej Stone (1999) opisuje kilkanaście przypadków na przestrzeni ISO lat.

Tak wielkie zmiany, jak w opisanym wyżej przypadku, obserwuje się zwykle tylko przy głębokim, obustronnym uszkodzeniu płatów czołowych, lecz rozhamowanie, impulsywność i beztroska w mniejszym stopniu występują również u innych chorych, z mniej poważnymi uszkodzeniami. Łagodniejszą postać takich