5 (423)

112 morfologia —fleksja

do wpływu wywieranego na nie przez słowa z kontekstu* lecz obejmują również wpływ wywierany przez nie same na słowa z kontekstu (zwłaszcza formy rzeczowników i czasowników). Zagadnienia te, jako wykraczające poza temat niniejszego referatu, autor zamierza zanalizować osobno.

Dla lepszego zilustrowania własności łączenia się z odpowiednimi klasami rzeczowników powtórzmy jeszcze zapis paradygmatu przymiotnikowego oraz fragmentu paradygmatu czasownikowego, w którym uzewnętrzniają się wszystkie opozycje interesującego nas typu, opanuj ąc poszczególne formy indeksami oznaczającymi ich wartość rodzajową;

sing.

m-3 md    u    f

nom.	dobry i ,	dobre l	dobra
gen. dat. acc.	dobrego dobremu dobrego dobry i	dobre i	dobrej dobrej dobrą
inśt. loc,	"v~ dobrym dobrymt		dobrą dobrej
	byt	było	była
nom.	mlv pl dobrzy	pl. -(ml v pi) dobre

¹-w-1

2^en-    dobrych

dat.    dobrym

_acc dobrych    dobre

i-^-1

inst.

loc.

byli

dobrym

dobrych

byty

Jak widać z powyższego zestawienia, maksymalne zróżnicowanie form rodzajowych o innych wartościach kategorialnych wspólnych wynosi 4. Ponieważ liczba rodzajów, nawet tylko ze względu na wskazane wyżej kryteria, jest większa, trzeba mówić o częściowych lub pełnych neutralizacjach opozycji rodzajowych dla poszczególnych form wyrazów odmieniających się przez rodzaj.

Błędne jest natomiast twierdzenie, że w pewnych przypadkach rzeczowników opozycje rodzajowe ulegają neutralizacji. Możliwość łączenia określonych form tych samych leksemów przymiotnikowych* liczebnikowych lub czasownikowych z różnymi rzeczownikami może być bowiem praktycznie realizowana w różny sposób, np.

1.    w bezpośrednich połączeniach tradycyjnie nazywanych związkami składniowymi wszystkie przykłady przytoczone wyżej;

2.    w połączeniach za pośrednictwem czasownika, w szczególności spójki jest itd., np. Chłopiec jest pilny — Dziewczyna jest pilna. Chłopiec wydawał się pilny, — Dziewczyna wydawała się pilna, Dyrektor kłania się pierwszy kierowniczce, Sekretarka kłania się pierwsza kierowniczce;

3.    w połączeniach za pośrednictwem przyimków i, pośród, np. jeden zkolegów —JftBSWJf koleżanek;

4.    w połączeniach zaimka względnego który z rzeczownikiem ze zdania nadrzędnego, do którego się odnosi, np. kolegi, który — koleżanki, która (...).

W opisach zjawisk rodzajowych gramatycy ograniczają się na ogół tylko do połączeń wymienionych w punkcie 1., a nawet tylko części I olch, nazywanej związkami zgody (i nie obejmującej w zasadzie połączeń liczebników z rzeczownikami). Rozstrzygnięcie takie jest możliwe —* istotnie obejmuje ono wypadki najczęstsze i najbardziej typowe. Natomiast pomijanie w opisie wypadków rzadszych, lecz mających tę samą naturę, nie wydaje się celowe.

Istnienie połączeń wymienionych w punktach 2 — 4 oraz ich rozmaitych kombinacji dowodzi ostatecznie, że przypisywanie selektywnej cechy rodzaju formie rzeczownika, nie zaś całemu leksemowi rzeczownikowemu, daje w wyniku opis uwzględniający mniejszą liczbę zjawisk (a przy tym znacznie bardziej skomplikowany). Istnieją bowiem konteksty, w których rzeczownik wymaga określonej wartości rodzajowej formy wyrazowej, choć stoi ona w innym przypadku albo innej liczbie (albo w innym przypadku i w innej liczbie) niż on sam. Można zatem zbudować konteksty diagnostyczne rozróżniające wszystkie wyróżnione wyżej rodzaje w dowolnym przypadku liczby poje-