63

130 MORFOLOGIA

mnogiej, natomiast liczebniki nieokreślone odnoszone do nazw przedmiotów niepoliczalnych łączą się z formami liczby pojedynczej. W połączeniach jedni państwo, jedne skrzypce formy jedni, jedne, jednych... stanowią przypadek szczególny: są wymuszone przez rzeczowniki policzalne - plu-ralia tantum, funkcjonalnie nie stanowią więc form liczby mnogiej liczebnika JEDEN, lecz należą do grupy liczebników zbiorowych, por. dwoje państwa, dwoje skrzypiec. Natomiast w zdaniach typu jeden człowiek reaguje tak, a drugi inaczej - jedni ludzie reagują tak, a drudzy inaczej JEDEN, podobnie jak DRUGI, jest przymiotnikiem.

Liczebniki odmieniają się przez kategorie rodzaju i przypadka; odpowiednie formy służą do sygnalizowania związków składniowych liczebnika z innymi wyrazami w zdaniu.

Formy rodzaju są liczebnikom narzucane przez rodzaj gramatyczny nadrzędnego rzeczownika. Jeśli chodzi o sposób formalnej realizacji tego wymagania, liczebniki zachowują się różnie, choć we wszystkich zachodzą liczne synkretyzmy.

Formy rodzaju liczebnika JEDEN są takie same jak u przymiotników typu 7 (sam): m jeden (w B lp z podziałem na mż jednego i mnież jeden), n jedno, ż jedna; przy pluraliach tantum os jedni, nieos jedne.

Liczebniki DWA, OBA wyróżniają formę męską osobową dwaj, obaj H dwóch, obu, męską nieosobową i nijaką dwa, oba oraz żeńską dwie, obie, np. dwaj / obaj chłopcy H dwóch ! obu chłopców, dwa psy t okna, dwie studentki.

Liczebniki od TRZY wzwyż mają oddzielne formy męskoosobowe i niemęskoosobowe, np. trzej chłopcy // trzech chłopców : trzy psy / okna / panie, piętnastu chłopców : piętnaście psów / okien / pań; podobnie kilku i tylu / paru chłopców : kilka / tyle t parę psów I okien / pań. W D, C, N i Mc różnice rodzajowe ulegają zniwelowaniu.

Forma półtora wymagana jest przez rzeczowniki męskie i nijakie, półtorej przez żeńskie.

Pluralia tantum wymagają liczebników zbiorowych, np. dwoje / pięcioro sań. Podobne wymagania mają formy lm rzeczowników męskich i nijakich oznaczających zbiór osób lub zwierząt niejednorodnych albo niezdeterminowanych co do płci, por. pięciu studentów (= mężczyzn) : pięcioro studentów (- mężczyzn i kobiet), trzy kotki : troje kociąt.

Analiza związków wszystkich form liczebników z rzeczownikami dowodzi, że formy przypadka nie są im narzucane przez rzeczowniki, lecz przez inne składniki zdań wymagające grup rzeczownikowych w odpowiednich przypadkach, np. kupił -> B pięć jabłek, kierujący —> N pięcioma przedsiębiorstwami; przeciwnie: same rządzą odpowiednimi formami rzeczowników (por. „Składnia”, s. 259). Z tej racji samodzielna forma wołacza liczebników nie istnieje i w wyjątkowych wypadkach stosowana jest forma mianownika, np. hej, wy dwaj!

4.2. Typy i wzorce odmiany liczebników

Typy odmiany liczebników są po części skorelowane z udziałem kategorii rodzaju w tworzeniu form, a po części zależą od tego, czy liczebnik jest leksemem prostym, czy złożonym. Liczebniki jako całość tworzą jednak zbiór bardzo różnorodny pod względem morfologicznym, nie da się więc ustalić jednolitych kryteriów przydziału końcówek do odpowiednich klas, Można jedynie wyodrębnić pewne grupy leksemów o niejednakowej liczebności, których paradygmat jest identyczny lub podobny (JEDEN tworzy grupę jednoelementową). Poniżej przedstawiamy wyodrębnione wzorce odmian.

4.2.1. JEDEN

Wspomnieliśmy wyżej, że liczebnik ten ma formy rodzajowe właściwe przymiotnikom typu sam. Również odmiana przez przypadki, w tym formy „zbiorowe” - formalnie lm - to odmiana przymiotnikowa, np. jeden, jedno, jednego, jedna, jednej, jedni, jednych itd. Jednak jeśli liczebnik ten stanowi ostatni człon liczebnika złożonego, np. dwadzieścia jeden, sto jeden, jest wtedy nieodmienny, por. zabrakło mi dwudziestu jeden punktów.

4.2.2. DWA

Odmiana jest następująca:

	mos	mnieos i n	ż
M	dwaj // dwu // dwóch	dwa	dwie
D	dwu // dwóch	dwu // dwóch	dwu // dwóch
C	dwu // dwom	dwu // dwom	dwu // dwom
B	dwu // dwóch	dwa	dwie
N	dwoma	dwoma	dwiema // dwoma
Mc	dwu // dwóch	dwu // dwóch	dwu // dwóch