CCF20081221058

stytucją nowego kierunku. Był pisarzem trudnym, uciążliwym w lekturze, świadomie usiłował przezwyciężyć terminologiczne przyzwyczajenia dotychczasowej filozofii, aby pokonać utajone w nich przesądy myślowe. Wyrosła z tego zamiaru masa neologizmów i komplikacji językowych sprawiła, że czytywany bywał tylko -7- i to nader skąpo — przez zawodowych filozofów, za to ułatwił swoim stylem liczne nieporozumienia i mylne interpretacje własnej myśli.

Avenarius był przekonany, że każda nauka w naturalny sposób zmierza do tego, by zaspokoić żywe w umyśle ludzkim pragnienie jedności; każda tedy chce ukonstytuować syntetyczny ogląd własnego obszaru badań w jakimś pojęciu ostatecznym i najwyższym. Jest tedy zrozumiałe, skoro w umyśle owa potrzeba jedności jest obecna, że tylko monistyczny pogląd na świat może ją zaspokoić. Po wtóre, każda nauka — nie wyłączając logiki i teorii poznania — jest doświadczalna w znaczeniu genetycznym, ale każda mocą przyrodzonej niejako bezwładności zmierza ku filozofii, która jest w .stanie ową jedność dopiero zapewnić. Założeniem. Avenariusa jest tedy pewien monizm epistemologiczny, pojmowany nie jako wymyś’ony ideał, ale jako opis faktycznej dążności rozumu. Filozofia, jeśli ma być nauką — a że ma być, był Ave-narius przeświadczony głęboko — bierze szczególny i niezastąpiony udział w realizacji owej monistycznej skłonności umysłu. Nie różni się od innych nauk swoim stosunkiem logicznym do doświadczenia, jest bowiem empiryczna tak samo jak wszystkie, ale różni- się zadaniami wykraczającymi w swojej ogólności poza uzdolnienia szczegółowych dyscyplin. Ma właśnie- analizować i konstruować najwyższe pojęcia syntetyzujące wszystkich nauk (a więc takie, co obejmują całość badanych przez daną naukę przedmiotów), a w końcu i te pojęcia, które całości wiedzy potrafią nadać jedność. Powołana jest tedy do tego. by ugruntować jedność, wiedzy i w tym celu musi podjąć badania nad wyjściowymi zasadami wszelkiego doświadczenia. W tym znaczeniu filozofia jest nieodzowna każdej nauce, jeśli nauka ma spełnić implicite w niej utajoną potrzebę umysłu; dopiero bowiem w filozofii, mianowicie w najwyższych i najbardziej uogólnionych pojęciach, nauki kohstytuują się jako wykończone twory. Celem filozofii jest budowa jednolitego naukowego poglądu na świat, w którym wszystkie poszczególne dziedziny wiedzy odnajdą własne miejsce.

3. Avenarius: krytyka doświadczenia. Krytyka doświadczenia, od której wziął nazwę omawiany tutaj kierunek filozoficzny, zaczyna się analizą, mającą to, co faktycznie „daine”, oddzielić od dodatkowych składników. Przede wszystkim zanotować należy, że wszelkie myślenie ludzkie składa się z odpowiedzi organizmu na zaburzenia równowagi biologicznej i podlega wszystkim prawom organicznych procesów na równi z jakimikolwiek reakcjami ustroju. Avenarius nie chce stawiać pytań o „naturę” poznawczego procesu i jego „ważność” w sensie transcendentalnym, ale zbadać empirycznie miejsce zachowań poznawczych w działaniach organizmu, rozważa tedy poznanie jako fakt biologiczny, związany z obecnością ośrodkowego układu nerwowego jako szczególnej części ciała. Otóż wszelki akt poznawczy jest czynnością zmierzającą do przywrócenia równowagi organizmowi wystawionemu na bodźce otoczenia. Wydatkowanie pracy i pobieranie energii przez układ nerwowy nazywa się szeregiem życiowym, przy czym trzeba odróżnić niezależne, tj. czysto mechaniczne lub chemiczne szeregi od zależ-inych, a więc tych, gdzie -dochodzi do skutku jakaś wartość poznawcza, tj. gdzie przywracanie równowagi realizuje się z udziałem czynności poznawczej. Również w systemie nerwowym mogą bowiem zachodzić procesy, w których równowaga przywrócona bywa niezwłocznie; kiedy jednak składnikiem owej samozachowawczej czynności jest akt poznawczy, mamy do czynienia z zależnym szeregiem i badamy jego wyniki jako funkcje homeostatycznej dążności organizmu. Rozmaite cechy związane z treściami poznawczymi (np. doniosłość,' zróżnicowanie jakościowe, uczucia przykrości czy przyjemności) skorelowane są z różnymi parametrami, wedle których można opisywać ruchy zachodzące w systemie nerwowym, ale określone treści poznawcze zawsze są [podporządkowane funkcjo-

117