CCF20081221012

fUnesMś natomiast nie był czasem pozytywizmu, fiył epoką chciwości poznawczej, która nie szukała reguł wstrzemięźliwości dla ludzkiego umysłu i korzystała obszernie z osiągniętej swobody od scholastycznych form uprawiania filozofii i od schołastycznego języka. Był przeciwieństwem ascezy — poznawczej, formalnej, obyczajowej. Zróżnicowane bogactwo form pisarskich, w jakich wyrażała się teraz filozofia, skojarzone było z rozluźnieniem reguł dowodu, z powrotem do retorycznych środków argumentacji. Przedmiotem żarłocznych badań stała się nieograniczona wielorakość natury, jej jakościowe bogactwa, jej czarodziejska plastyczność i bezgraniczne możności. Świat zaludnił się mnóstwem tajemnic: tajemnych sił przyrody, po których sekrety sięgali alchemicy i magowie, tajemniczych stworów i zagadkowych fenomenów, które opisywali naturaliści; tajemniczość bóstwa nawet wzmogła ®ię jakby, Ikiedy panteiśd jęli wykazywać, że działanie boskie i samo bytowanie stwórcy sprzeciwia się regułom logiki i obala przez to wiarę w jej ważność nieograniczoną. Myśl Platona karmi nie tylko spirytualistów szukających słów dla wyrażenia swojej pogardy dla materii, ale także naturalistów, niezmordowanych w zachwytach nad jej twórczością. Kult empirdi i eksperymentu kwitnie nadzwyczajnie, to prawda; ale ma on niewiele wspólnego z pozytywistycznymi programami, chce docierać do „rzeczy samej”, nie 'do substancji w sensie tradycyjnym, ale do pierwotnej a utajonej „siły”, jaką rozlewa w swoich zróżnicowanych tworach natura.

2. Wątki pozytywistyczne w XVII w. Natomiast rozwój myśli pozytywistycznej w XVII stuleciu widoczny jest najwyraźniej i związany bezpośrednio z powstaniem nowożytnej mechaniki. Nie należy sądzić, by myśl Galileusza dała się w całości zinterpretować jako wyraz pozytywistycznego programu. Historycy zwracają uwagę na doniosłość „platońskiego zaplecza” w formowaniu się galileuszowskiej metody. Jednakże w istotnym punkcie Galileusz ugruntował na długo sposób rozumienia nauki, który wolno nazwać znamiennie pozytywistycznym i który stał się w XVII stuleciu stylem panującym, a nawet

określa zasadniczo podział intelektualny Europy. Galileusz sformułował był mianowicie, po raz pierwszy w postaci tak jasnej, fenomenalistyczny program poznania w opozycji do tradycyjnej interpretacji świata przez formy substancjalne. Dotychczas uprawiane sposoby opisu przyrody, które przyczyny zjawisk obserwowanych upatrują w ndeempirycznych „-naturach” (np. „.ciężkość jest przyczyną spadania ciał”), są poznawczo bezwartościowe i zastępują wyjaśnienie czysto werbalnymi środkami. Zadaniem nauki nie jest mnożenie „natur” i „form” jakościowych, ale ilościowy opis zjawisk poddających się mierzeniu. Istotne było przy tym przekonanie Galileusza, że mechanika musi wprawdzie nieustannie odwoływać się do eksperymentu, ale że jej twierdzenia nie są bynajmniej sprawozdaniami z efektywnie dokonanych doświadczeń, ale opisują procesy zachodzące w nieosiągalnych warunkach idealnych (np. ruch pocisku, który nie musi pokonywać oporu powietrza); konstrukcja tych warunków możliwa jest przy użyciu modeli geometrycznych. Galileusz osiągnął swoje wyniki dzięki porzuceniu czysto empirycznego punktu widzenia i uznaniu doniosłości idealizacji w budowie wiedzy. Ci entuzjaści nowej nauki, którzy w XVII stuleciu nie przyswoili sobie tego właśnie składnika jego metody i w walce z epigonami scholastyki kładli wyłączny nacisk na eksperyment, mniemając, że fizyka jest po prostu opisem faktycznie przeprowadzonych doświadczeń, nie mogli .osiągnąć wielkich rezultatów, przynajmniej w mechanice.

Zycie intelektualne Europy w czasach Galileusza i bezpośrednio po nim następujących określone było przez ten właśnie zasadniczy podział: za lub przeciw „formom substancjalnym”, za lub prźeciw nowej, fenomenalistycznie zorientowanej nauce. Mimo wszystkich opozycji i sporów uczeni XVII stulecia mieli świadomość przynależności do wspólnego obozu, przeciwstawnego konserwatywnej tradycji — nie scholastyeznej tylko, ale również tradycji renesansowego naturalizmu — i określonego wspólną akceptacją galileuszowskiej fizyki. Do najczynniejszych propagatorów nowej nauki w XVII w. należy Marin Mer-senne, zwany „sekretarzem uczonej Europy” dzięki nie-

37