CCF20090625003

VIII Anna Zeidler-Janiszewska

zyczny wkład w dyskusję o podstawowych kategoriach estetycznych nowoczesności. A Bohrer zajmuje się kategoriami ważnymi (także z ogólnofilozoficznego i kul-turoznawczego punktu widzenia) osadzając je w słabo u nas znanej i dość schematycznie przez to interpretowanej wczesnonowoczesnej myśli niemieckiej.

Co więcej — znając doskonale estetyczne rozwiązania proponowane w tym czasie przez Anglików i Francuzów nie traktuje ich jako efektywnie „przezwyciężonych" przez główny nurt idealistycznej tradycji niemieckiej. Nowoczesnej świadomości estetycznej patronują — w jego ujęciu — raczej Schlegel, Schopenhauer i Nietzsche, a to sprawia, iż obraz estetycznego dyskursu nowoczesności rysuje się w jego ujęciu inaczej niż u — na przykład — Hansa Roberta JauJ$a i nawiązującego doń w Filozoficznym dyskursie nowoczesności Jurgena Habermasa¹. Można przyjąć, iż u podstaw tej odmienności leży przekonanie, iż „Historia estetyki filozoficznej jest historią konfliktu tej wiedzy z uniwersalistycznymi roszczeniami filozofii: Estetykę można by opisać jako historię jej samo-wyzwalania się z teologiczno-metafizycznego, a wreszcie z idealistyczno-historiozoficznego ubezwłasnowolnienia” (s. 133-134). Co ważne, i co Bohrer podkreśla w swej wcześniejszej książce poświęconej kategorii „nagłości", realizacje stricte literackie uzyskują autonomię w stosunku do ram historiozoficznych („wydarzenie estetyczne" przestaje być tożsame z „sensem historycznym").

Jest więc paradoksem, iż — z jednej strony — stanowczo konstatujemy fakt nowoczesnej emancypacji i autonomizacji sztuki i estetyki, a — z drugiej — w naszych historycznych badaniach dziel nowoczesnych sięgamy przede wszystkim do kontekstów „zewnętrznych". Orientacje takie, jako rosyjski formalizm, czeski i francuski strukturalizm czy angloamerykańska „nowa krytyka” nie zdołały jakoś zasadniczo zmienić tej sytuacji². Co więcej, choć pole zainteresowań Bohrera — zwłaszcza wówczas, gdy zajmuje się kategorią „nagłości" czy ogólniej: estetyczną koncepcją czasu, która przechodzi w koncepcję czasu estetycznego — zachodzi na pole zainteresowań francuskiego poststrukturalizmu, to owa interferencja wiąże się z eksploatowaniem przez Francuzów tych samych (niemieckich) źródeł^{3 4}. Dodać też trzeba, że choć głównym terenem eksploracji jest dla Bohrera literatura, on sam wskazuje na wybrane analogie w innych dziedzinach nowoczesnej praktyki artystycznej (za sprawą — choćby — odwołań Adornow-skich czy Lyotardowskiej interpretacji wzniosłości inspirowanej ideą „Now" Barnetta Newmana). Ogólniejszy wymiar estetyki Bohrera czytelnik może rozpoznać sam, „przymierzając" na przykład jego rozważania do dzisiejszej dyskusji na temat przejścia od „tekstowego" do „performatywnego" charakteru różnych dziedzin praktyki artystycznej'¹.

W nocie „Od Wydawców" zamykającej Teorię estetyczną Adorna czytamy, iż jej mottem miały być słowa Ftyderyka Schlegla: „W tym, co nosi miano filozofii

1

Zob. m.in. Hans Robert JauJS. Historia literatury jako prowokacja. tłum. Małgorzata Lukaslcwicz. posłowie Kazimierz Bartoszyńskl. Archiwum Humanistyki XX wieku. Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich. Warszawa 1999, oraz .Jurgen Habermas. Filozoficzny dyskurs nowoczesności, tłum. M. Lukaslcwicz, Horyzonty nowoczesności. Universitas. Kraków 2000. Obydwie książki funkcjonowały w polskiej humanistyce już wcześniej, choć na ogół nic w kontekście angażowanym przez Bohrera.

2

   Pisał o tym Bohrer także w książce Plótzlichkeil. Zum Augenblick des dsthetischen Sclieiiis. Suhrkamp. Frankfurl/M. 1981 przełożonej także w 1994 roku na angielski. Wiele późniejszych tekstów Bohrera nawiązuje do niej. rozbudowując poczynione tam ustalenia.

3

   W polskiej literaturze przedmiotu motyw ten rozwija Iwona Lorenc (bardziej w duchu „filozofii sztuki" niż „teorii estetycznej" w sensie Bohrera). Zob. tejże. Logos i mit estctgczności. Wydawnictwo Instytutu Filozofii UW. Warszawa 1993 oraz (bardziej „od strony francuskiej") Świadomość i obraz. Studia z filozofii przedstawienia. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa 2001.

4

   Zob. np. Erika Fischer-l.iehtc. Fur eine Asthetik des Pcrjormati-uen. w: Kullur Analgsen. hrsg. Jórg Hubcr, Voldcmmcr. Zuricłi 2001 (i inne prace tej autorki).