CCF20091013001

ne. Powinniśmy spojrzeć na tradycję świeżym okiem, traktując ją nie jak apatyczną akceptację skamieniałych tematów i konwencji, lecz jak na organiczny nawyk odtwarzania tego, co otrzymujemy w spadku i tego, co przekazujemy.

Fakt, że historycy nie podjęli badań nad rewolucją w zakresie form myślenia i społecznej organizacji, będącej skutkiem alfabetu fonetycznego, ma swój odpowiednik w historii społeczno-ekonomicznej. Już w latach 1864-1867 Karl Rod-bertus opracował teorię „życia ekonomicznego w starożytności”. W Trade and Market in the Early Empires (s. 5), Harry Pcarson opisuje ją w następujący sposób:

Ten niezwykle nowoczesny pogląd na temat społecznej funkcji pieniądza nie został doceniony tak, jak na to zasługiwał. Rodbertus zdawał sobie sprawę z tego, że przejście od „gospodarki naturalnej " do „gospodarki pieniężnej " nie było jedynie kwestią techniczną polegającą na zastąpieniu wymiany towarowej przez handel z użyciem pieniądza. Utrzymywał, że zmonetaryzowana gospodarka wymaga całkowicie odmiennej struktury społecznej, aniżeli gospodarka towarowa. Uważał, że przede wszystkim należy kłaść nacisk właśnie na ową zmianę w strukturze społeczeństwa, która towarzyszyła wprowadzeniu pieniądza, a nie na techniczny fakt posługiwania się nim. Gdyby wcześniej brano pod uwagę różne struktury społeczne towarzyszące aktywności handlowej w świecie starożytnym, być może zdołano by uniknąć kontrowersji w tej dziedzinie.

Inaczej mówiąc, gdyby Rodbertus dokładniej objaśnił, jak różne formy pieniędzy i wymiany w różnorodny sposób kształtowały struktury społeczne, to kolejne pokolenia mogłyby uniknąć pułapki owej kontrowersji. Sprawa ta została w końcu wyjaśniona, kiedy Karl Bucher podszedł do świata antycznego niekonwecjonalnie — a więc nie za pomocą powszechnie stosowanej retrospekcji historycznej, lecz od bardziej prymitywnej, pierwotnej strony. Rozpoczynając od społeczeństw niepiśmiennych i idąc w kierunku świata antycznego, „sugeruje, że starożytne życie ekonomiczne można lepiej zrozumieć, jeśli spojrzy się z perspektywy nic współczesnego, lecz prymitywnego społeczeństwa”².

² Trade and Market in the Early Empires, s. 5.

ns

Taką właśnie odwróconą perspektywą piśmiennego świata Zachodu przekazuje czytelnikowi Albert Lord w Singer of Taks. Jednak żyjemy także w czasach elektryczności bądź popi-śmienności, kiedy muzyk jazzowy wykorzystuje wszystkie techniki ustnej poezji. W naszym wieku empatyczna identyfikacja ze wszystkimi technikami ustnymi wcale nie jest trudna.

W wieku elektronicznym, który następuje po pięciusetlet-niej erze typografii i mechaniki, napotykamy nowe kształty i struktury ludzkiej współzależności oraz ekspresji, które mają formą „ustną” nawet wówczas, gdy poszczególne elementy danej sytuacji mogą nie mieć werbalnego charakteru. To zagadnienie zostało szerzej poruszone w końcowej części Galaktyki Gutenberga. Samo w sobie nie jest trudną kwestią, lecz wymaga trochę reorganizacji w sferze wyobraźni. Taka zmiana form świadomości jest zawsze opóźniana przez uporczywe trwanie starych sposobów postrzegania. W naszych oczach ludzie epoki clżbietańskiej wydają się bardzo średniowieczni. Średniowieczny człowiek postrzegał siebie jako należącego do kultury klasycznej, tak jak my uważamy siebie za ludzi współczesnych. Jednakże dla naszych następców będziemy znacznie bliżsi renesansowi i całkiem nieświadomi większości nowych sił, które sami wprawiliśmy w ruch w ciągu ostatnich stu pięćdziesięciu lat.

Mam nadzieją, że niniejsze studium, dalekie od ostatecznych rozstrzygnięć, wyjaśni jednak główny czynnik przemian społecznych, który może doprowadzić do prawdziwego wzrostu autonomii człowieka. Peter Drucker, pisząc w Technology and Culture (t. II, nr 4, 1961, s. 348) o „rewolucji technicznej” naszych czasów, stwierdza: „Jest tylko jedna rzecz, której nic wiemy o rewolucji technicznej — lecz jest ona bardzo istotna: Co doprowadziło do podstawowych zmian w poglądach, przekonaniach i wartościach, które uruchomiły tę rewolucję? Usiłowałem wykazać, że »postęp naukowy« nie miał tu większego znaczenia. Jednak w jakim stopniu odpowiada za to wielka zmiana w obowiązujących powszechnie poglądach, która wiek wcześniej wywołała rewolucją naukową?”

139