CCF20091122014

\

Po drugie, wzmocnienia negatywne mogą wywołać zaburzenia emocjonalne. Jedną z konsekwencji silnych i nieadekwatnych kar są reakcje lękowe i reakcje unikania, gniew i agresja. Często człowiek zaczyna reagować emocjonalnie na zupełnie neutralne bodźce. Żyjemy w czasach, w których zaburzenia emocjonalne są jednym z głównych problemów człowieka. Rozbudowany system karania może jedynie utrudnić rozwiązanie tego problemu

Trzecim zjawiskiem wywołanym przez wzmocnienia negatywne jest unikanie źródła karania. Jest rzeczą naturalną, że ludzie unikają tych osób i instytucji, które wymierzają im kary. Jeśli wychowawca klasy często stosuje surowe kary, a jednocześnie obce mu są metody sterowania zachowaniem za pomocą nagród, uczniowie będą unikać szkoły i opuszczać lekcje. Podobnie w instytucji, w której wzmocnienia negatywne całkowicie zdominowały wzmocnienia pozytywne, występuje zjawisko fluktuacji kadr; często najlepsi pracownicy opuszczają zakład, w którym kara stała się podstawowym narzędziem oddziaływania na ludzi. Jedynie zwiększenie roli wzmocnień pozytywnych, takich jak bodźce materialne, dobra atmosfera pracy czy uznanie społeczne, może zapobiec temu zjawisku.

Wreszcie, po czwarte, system karania dostarcza negatywnych wzorców zachowania. Przyjmijmy, że rodzice biją swoje dziecko za jego agresywne zachowanie się w szkole. Taka kara fizyczna nie tylko tłumi agresję, ale również uczy dziecko, jak wymierzać karę. Zachowanie rodziców jest wzorcem, który może zostać przez niego zaakceptowany; dziecko zacznie stosować przemoc w stosunku do swoich rówieśników. „Sztuka karania” przechodzi więc z pokolenia na pokolenie. Jeśliby pedagogowie, urzędnicy czy socjotechnicy zdawali sobie sprawę, że proces karania jest jednocześnie procesem uczenia się, w którym osoba karana zapoznaje się z negatywnymi wzorcami zachowań, to prawdopodobnie z większą rozwagą i umiarem stosowaliby oni wzmocnienia negatywne.

Fakt wykrycia przez psychologów wielu niebezpiecznych konsekwencji kar fizycznych i społecznych sprawia mi szczególną satysfakcję. Od wielu lat jako nauczyciel próbowałem walczyć z fetyszyzacją kary. Moje osobiste doświadczenie wskazywało bowiem, że za pomocy kar fizycznych, przymusu administracyjnego czy ograniczenia wolności nie można osiągnąć zbyt wiele; wiele można jedynie stracić. Takie stanowisko nie zawsze było mile widziane.

Współczesna nauka dostarczyła licznych dowodów wskazujących na to, że wiara we wszechmoc kaiy jest jeszcze jednym mitem, któiy stworzyła mądrość obiegowa.

4Chciałbym omówić ważną procedurę sterowania negatywnego, która polega nie tyle na stosowaniu kar, co pozbawianiu ludzi nagród, które otrzymywali. Odbieranie przywilejów i możliwości korzystania z praw pełni w tej procedurze rolę bodźca negatywnego. W nowoczesnych układach instytucjonalnych jest to bardzo popularna metoda zmiany niekorzystnych zachowań. Tak na przykład rodzice pozbawiają dziecko możliwości oglądania telewizji. Instytucja oświatowa zawiesza nauczyciela w prawach. W pewnych okolicznościach rządy wstrzymują pomoc gospodarczą udzielaną innym krajom.

1 rzeba wyznać gorzką prawdę, że dotychczas bardzo mało wiemy o skuteczności i konsekwencjach stosowania tej procedury. Przeprowadzone badania pozwalają jedynie sformułować kilka interesujących hipotez. W pewnym eksperymencie pokazywano chłopcom, którzy mieli tendencję do ssania palców, ciekawe filmy rysunkowe. W chwili, gdy chłopiec zaczął ssać palec, przerywano pokaz. Taka deprywacja sensoryczna spowodowała dość szybkie zmniejszenie liczby niepożądanych reakcji. Okazało się jednak, że nie był to trwały efekt, ponieważ w sytuacjach życiowych, na przykład na lekcjach, dzieci znów ssały palce. Tego typu badania zdają się wskazywać, że usunięcie nagrody działa podobnie jak normalna kara. Wywołuje więc ono jedynie skutki doraźne i być może skuteczne, gdy łączone jest ze wskazywaniem ludziom konstruktywnej alternatywy.

Pozbawienie wzmocnień pozytywnych (nagród) wywołuje jednocześnie wiele skutków, które są specyficzne dla tej metody sterowania negatywnego. Godny zanotowania jest fakt, że o ile w poprzednio opisanych

49