CCF20120108019

jsukcesijJji-

xistorS

Przykładów takich można podać znacznie więcej* Przytoczone tylko' niezbędną ilustracją omawianego zjawiska*

9. Zasięg alternscji /alternacje obligatoryjne i fakultatywne/

§ 51. Na koniec warto jeszcze rozpatrzyć problem zasięgu alternaeji. Zagadnienie to .można najlepiej przedstawić na przykładzie v;ymisn jakoś ci OYjych.

Omawiając szczegółowy materiał egzempiifikacyjny zwracaliśmy niejednokrotnie uv;agę na fakt, że zmiany fonologiczae postaci morfę-mów wywołane przez inne morfemy mogą dotyczyć wszystkich morfemów w danej kategorii, bądź tylko niektórych. By wyraźniej unaocznić problem, przyjrzyjmy się wybranym przykładom.    .

Końcówka    miejscowirika 1. pojed.. rzeczowników męskich i nijakich

powoduje we wszystkich morfemach, do których jest dodawana, wymianę spółgłosek twardych na miękkie /j> ; £, b ,s ó, t s ć, n : ń itd./ lub funkcjonalnie miękkie /x* s    j 1/. Wymiany, które w takich

samych warunkach zachodzą we wszystkich morfemach, określimy .mianem obligat oryjaych.    •

Alternacje obligatoryjne dokonują się również przed końcówką -£ celownika i miejscownika 1. pojed. rzeczowników żeńskich, a także przed morfemem -e. tworzącym przysłówki, /por. §§ 34, 38/. Fóhiesfaż morfemy te. są zawsze dodawane do .tematów twardych, więc alternacje ta obejmuje wszystkie- morfemy.

Nieco inną sytuację mamy w przykładach, w których dodaje się np* morfem -xk« tóorfem ten powoduje również v^rmianę. spółgłosek twardych na miękkie /lub funkcjonalnie miękkie/, nń.j gLet % fleó-ik, stou- s

stol-ik. Dodawany jest on jednak nie tylko do morfemów zakończonych na spółgłoski twarde, ale również na miękkie, np? s koń- ; koń-ik. śleź- s .śleź,-ik. Ponieważ w- przykładach tych już występuje spółgłoska miękka, więc oczywiście alternaeja taka nie^umoże zajść. Ograniczenie to ma charakter systemowy. Tam, gdzie są warunki, wymiany takie zachodzą zawsze. Jednakże ze względu na ograniczenia systemowe alternacje takie możemy określić mianem obligatoryjnych ograniczo-22£*ł-

Jeszcze inną sytuację mamy np. w formach z przyrostkiem -ak. Dodanie tego morfemu powoduje niekiedy wymianę spółgłosek twardych na miękkie /lub funkcjonalnie miękkie/? fstecn- s fstećń-ak. są jednak formy, w których ona nie zachodzi, np. jedin- s jedin-ak.

W tym wypadku możemy mówić o alternac ji fakultatywnie j.

Ogólnie rzecz ujmując możemy stwierdzić, że w języku polskim tylko wymiany spółgłosek twardych na miękkie /lub funkcjonalnie miękkie/ są .w pewnych kategoriach obligatoryjne bez żadnych ograniczeń. Natomiast alternacje samogłoskowe są w mniejszym lub większym stopniu fakultatywne. Przykładem alternacji obligatoryjnej ograniczonej może być wymiana .osuw formach 3'. os. 1. pojed. czasu przeszłego rodzaju męskiego /ńos- s ńus-u/.

Z punktu widzenia funkcji alternacje obligatoryjne powodowane zawsze przez dane morfemy są najwe.żniejszeo Dość ważne są również alternacje obligatoryjne ograniczone systemowo. Natomiast alternacje fakultatywne stanowią w gruncie rzeczy obciążenie systemu.

47