DSC00800

nych barier stanowych, zaś teza o indywidualnej i subiektywnej mierze prawdy wykluczała szacunek dla arbitralnych autorytetów. Stąd właściwe sentymentalizmowi nastawienie „demokratyczne i antynorraatyw-ne. Idee takie mogły odpowiadać interesom' warstw pozbawionych bezpośredniego wpływu na kształt ży-* da społecznego i zainteresowanych emancypacją polityczno-społeczną. W Polsce warstwami tymi były: mieszczaństwo i drobna szlachta, przy czym każdej z nich — ze względu na ich różną sytuację — idee sentymentalne dawały odmienne argumenty i stwarzały filozoficzną podbudowę innych celów; dla mieszczaństwa — uzasadniały dążność cRTUznania prawnej równości całego stanu wobec innych, uprzywilejowanych dotąd ludzi; dla drobnej szlachty — formalnie obdarzonej wolnością i równością — były podstawą tendencji indywidualistycznych, stanowiły uzasadnienie odrębności zainteresowań, wizji świata i skali war-tośd, odwołujących się do naturalnych praw serca ludzkiego. Stąd między innymi wypływały różnice między literackimi przejawami sentymentalizmu wywodzącego się z kręgów mieszczańskich i drobnoszla-checkich.

i] Założenia filozoficzno-ideowe, wykrystalizowane głównie w Anglii i Francji, a dyskutowane niejednokrotnie na gruncie polskim, różnorodnie przejawiły się w naszej literaturze sentymentalnej. Jednak w przeciwieństwie do sytuacji francuskiej, gdzie tendencje sentymentalne narastały stopniowo jako reakcja na światopogląd i poetykę siedemnastowiecznego klasycyzmu, tfPołsce nurt sęntymenUdny kształtował.słę niemal rfonologle a klasycyzmem , oświeceniowym, przy czym oba prądy wykazywały —j spowodowane Szczególną polską sytuacją — skłonności do wzajemnych zbliżeń i sojuszów. Prądy te różnicowała u nas

■

w mniejszym stopniu sfera podejmowanych problemów, w większym zaś — sposób ich formułowania ofaz sfera zaspokajanych potrzeb czytelniczych. I tak np, sentymentalizmowi polskiemu nie były całkiem .obce — s tanowiące domeną klasycyzmu — problemy

0    wadze ogólnopaństwowej oraz ambicje kulturowego przekształcania społeczeństwa. Tyle tylko. ze podejmowanie problemów aktualno-politycznych nie miało u poetów sentymentalnych stempla oScjalności, a proponowane rozwiązania — rangi powszechności; chodziło raczej przy tym o zarysowanie perspektyw

1    ocen indywidualnych, ^prezentując zaś wpisane w utwory — głównie liryczne i moralizatorskie — własne wzorce osobowe, sentymentalizm kształtować chciał nie tyle wszechstronny model człowieka oświeconego, ile pewien cząstkowy zespół zachowań, sposobów widzenia świata i przeżywania w sytuacjach bezpośrednich i niezinstytucjonalizowanych kontaktów osobowości ze światem i innymi ludźmi.

Chodziło o zespół zachowań człowieka wyposażonego w czucie, pozwalające porozumiewać się ze światem i jego mieszkańcami, oraz w serce, będące siedliskiem danego przez naturę instynktu moralnego i źródłem uczuć — emocjonalnych reakcji na sprawy dct okolnego świata. Tak kształtował się człowiek czu- , ły — bohater i podmiot literatury sentymentalnej, po-1 stać, której czułe serce oraz wyznaczony przez nie ho-1 ryzont zjawisk widzianych i odczutych przesłoniły in-1 ne perspektywy poznania i rozumienia rzeczywistości-1

Problematyka dostrzegana l podejmowana przez i człowieka czułego mogła więc zainteresować różne kręgi czytelnicze, w pewnym stopniu niezależnie nawet od Ich orientacji estetycznej czy przekonań ideowych. Można było bowiem w niektórych sytuacjach, np. w życiu prywatnym, utożsamiać się z człowiekiem

u