DSC01002

TRYUMFALNY POWRÓT WITKACEGO cxviii TRYUMFALNY POWRÓT WITKACEGO CXIX

wykazał, że w myśleniu Witkacego kryje się antyno-mia między tradycją pozytywistyczną a postawą egzy. stencjalistyczną, do której się — nie całkiem świado. mie — skłaniał. Antynomia ta funkcjonuje jako sprzecz-ność między jednością a wielością, całością a częścią, sprzeczność niewyjaśnialna i nierozwiązywalna, odsy. łająca wprost do Tajemnicy Istnienia... Tajemnica ta domaga się nie tyle rozplątania, ile ukojenia w sztuce. Dlatego Mencwel zaproponował nową interpretację pa-jęcia Czystej Formy. Miałaby ona mianowicie wyrażać całokształt spraw związanych z Tajemnicą i metafizyczną sytuacją jednostki... Tym samym wracał — zapewne nieświadomie — do sugestii Kleinera, wyłożonej mimochodem przed sześćdziesięciu laty¹⁵.

Szeroka interpretacja pojęcia Czystej Formy staje się coraz powszechniejsza wśród badaczy, którzy nie godzą się na opinię Irzykowskiego, negującego istnienie spoistego związku między teorią a praktyką Witkacego. Tylko ona bowiem pozwala wykorzystać doktrynę pisarza do zbadania jego własnej twórczości Także niżej podpisany przypuszcza, że estetyka Witkacego wymaga — jeśli ma być użyteczna — skomentowania i przeformułowania... oczywiście w duchu utajonych przesłanek doktryny pisarza. W tym wprowadzeniu kładł on nacisk na rozumienie sztuki jako olśnienia Tajemnicą i na rozumienie postępowania bohaterów jako ścigania dziwności istnienia. Tym samym starał się przerzucić most między filozofią a psychologią Witkacego.

Równie — jeśli nie bardziej — ciekawił Witkiewiczowski katastrofizm. Skąd się wziął? Danek-Wojnowska zwróciła uwagę, że lękiem przed przyszłością podszyty był cały modernizm. Czyż nie przeciwstawiał artysty filistrowi, nadwrażliwej jednostki — bezmyślności tłumów? Szpakowska cofnęła się głębiej. Już bowiem pod koniec pozytywizmu dojrzewać zaczęło — wśród socjologów i filozofów — przekonanie o bankructwie postępu i sprzeczności między potrzebami mas a rozwojem kultury... Szpakowska uporządkowała także światopogląd Witkacego, pokazując, jak liczne i różnorakie związki łączą jego estetykę i antropologię i historiozofią. Wreszcie Rudzińska zobaczyła w Witkacym przykład artysty porażonego nadejściem kultury masowej. Przed nadchodzącym „barbarzyństwem” broni się on wykrzywiając i parodiując stereotypy, którymi ta kultura stara się zapanować nad jednostkami... Bynajmniej się te interpretacje nie wykluczają. Dokumentują rozmaitość i trwałość pesymizmu historycznego, trawiącego Europę od z górą stulecia... A także ruchliwość i bogactwo myśli Witkacego, który swoje podstawowe przeświadczenia umacniał i rozwijał, jak tylko mógł. Różne (a nawet sprzeczne) wątki myślowe jednoczyły się i wzajemnie wspierały w literackiej fikcji.

Witkacy był, jak mówią Francuzi, człowiekiem-or-Idestrą Stąd konieczność zbadania wszystkich instrumentów, do których się zabierał. Sporo napisano o Wit-kacym-plastyku (Jakimowicz, Pollakówna, Porębski)'*. Jeszcze więcej o filozofie (Leszczyński, Pomian, Michalski, Sarna). Z pism Witkacego wydobyto i rozpra-

^1S K. Puzyna, Na przełęczach bezsensu, «Pamiętnik Teatralny* 1969, z. 3, 8. 251—264.

" Por. J. Pollakówna, Formiści, Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki. Studia z historii sztuki, t. XIV, Wrocław 1972; M. Porębski, Interregnum, Studia z historii sztuki polskiej XIX i XX w., Warszawa 1975; I. Jakimowicz, Witkacy. Chwistek, Strzemiński. Myśli ł obrazy, Warszawa 1978.