MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Grażyna Uhman
Posługiwanie się dokumentacją techniczną
731[03].O1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Jerzy Giemza
mgr inż. Jan Sarniak
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Grażyna Uhman
Konsultacja:
mgr inż. Andrzej Zych
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 731[03].O1.02
Posługiwanie się dokumentacją techniczną zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu mechanik precyzyjny 731[03].
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawy rysunku technicznego 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Tolerancje i pasowania, chropowatość powierzchni
i ich oznaczanie w dokumentacji 12
4.2.1. Materiał nauczania 12
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 14
4.2.3. Ćwiczenia 14
4.2.4. Sprawdzian postępów 15
4.3. Zasady wykonywania dokumentacji technicznej
z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego 16
4.3.1. Materiał nauczania 16
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.3.3. Ćwiczenia 17
4.3.4. Sprawdzian postępów 18
5. Sprawdzian osiągnięć 29
6. Literatura 25
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Kontynuujesz naukę zawodu w systemie modułowym, w którym treści nauczania są
podzielone na jednostki modułowe. Jednostka modułowa  Posługiwanie się dokumentacją
techniczną , do której otrzymałeś poradnik jest drugą z kolei jednostką w module
 Techniczne podstawy mechaniki precyzyjnej .
Zadaniem tego modułu jest pomóc Ci zdobyć wiedzę ogólnotechniczną. Do takiej wiedzy
zalicza się także ta dotycząca posługiwania się dokumentacją techniczną. Dzięki niej będziesz
zorientowany w rodzajach dokumentacji technicznej stosowanej przez mechanika
precyzyjnego, będziesz umieć odczytywać z niej stosowne informacje oraz sporządzać
fragmenty lub całość takiej dokumentacji.
Poradnik dla ucznia ma pomóc Ci w opanowaniu wiedzy zawartej w jednostce
Posługiwanie się dokumentacją techniczną. Zawiera materiał nauczania i ćwiczenia wraz
ze wskazówkami, potrzebnymi do zaliczenia jednostki modułowej. Przed rozpoczęciem nauki
zapoznaj się z celami tej jednostki. Dowiesz się na tej podstawie, co będziesz umieć po jej
zakończeniu.
Jednostka podzielona została na trzy tematy:
1. Podstawy rysunku technicznego.
2. Tolerancje i pasowania, chropowatość powierzchni i ich oznaczanie w dokumentacji.
3. Zasady wykonywania dokumentacji technicznej z wykorzystaniem oprogramowania
komputerowego.
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczeń sprawdz
, czy jesteÅ› do nich odpowiednio
przygotowany. W tym celu wykorzystaj zestaw pytań sprawdzających zamieszczony
po materiale nauczania do każdego z tematów. Na końcu opracowania każdego z tematów, po
ćwiczeniach znajduje się sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić swoje osiągnięcia
w zakresie poznawanej wiedzy. Jeśli uzyskasz pozytywne wyniki, będziesz mógł przejść do
następnego ćwiczenia, a jeśli nie, to wiadomości i umiejętności powinieneś powtórzyć
i uzupełnić przy pomocy nauczyciela. Ponadto ćwiczenia proponowane będą tak
skonstruowane, by pomóc Ci ocenić stopień opanowania wiedzy.
W poradniku zamieszczono sprawdzian osiągnięć w postaci zestawu zadań testowych.
Spróbuj je rozwiązać, aby przygotować się do zaliczenia jednostki modułowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
731[03].O1
Techniczne podstawy mechaniki precyzyjnej
731[03].O1.01
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska
731[03].O1.02 731[03].O1.03
Posługiwanie się dokumentacją techniczną Rozróżnianie materiałów konstrukcyjnych
stosowanych w mechanice precyzyjnej
731[03].O1.04
Dokonywanie pomiarów warsztatowych
731[03].O1.05
Wytwarzanie prostych części maszyn i urządzeń
precyzyjnych
731[03].O1.06
Magazynowanie i transport maszyn i urządzeń
precyzyjnych
Schemat jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 interpretować podstawowe akty prawne, prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy,
związane z bezpieczeństwem i higieną pracy,
 charakteryzować zagrożenia występujące w pracy mechanika precyzyjnego,
 określać sposób zachowania w przypadku wystąpienia zagrożenia,
 przedstawiać propozycje ograniczenia wpływu szkodliwych materiałów na środowisko,
 dobierać odzież ochronną oraz środki ochrony indywidualnej w zależności od
wykonywanych prac,
 interpretować stanowiskowe instrukcje bhp i ochrony ppoż.,
 udzielać pierwszej pomocy osobie poszkodowanej,
 wykonywać proste rysunki,
 rozpoznawać na rysunku podstawowe kształty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 odczytać dokumentację techniczną,
 wykonać odwzorowanie graficzne elementów mechanizmu precyzyjnego,
 wykonać proste obliczenia konstrukcyjne i kinematyczne,
 wykorzystać PN, ISO,
 wykonać dokumentację techniczną z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego,
 posłużyć się literaturą techniczną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawy rysunku technicznego
4.1.1. Materiał nauczania
Rysunek techniczny znormalizowany i skodyfikowany jest językiem porozumiewania się
projektantów, konstruktorów i pracowników uczestniczących w procesie produkcji lub usług.
Rysunek znormalizowany oznacza, że jego zasady, stosowane oznaczenia, sposób
przedstawiania przedmiotów uregulowany został w odpowiednich normach (normy te wydane
zostały w postaci publikacji  Zbiór Polskich Norm w dwóch tomach. Rysunek techniczny
i Rysunek maszynowy. Warszawa, Wydawnictwo Normalizacyjne Alfa - Wero 1997).
Skodyfikowany zaś oznacza, że normy te są obowiązujące jako prawo. Rysunek stanowi
znaczącą cześć każdej dokumentacji technicznej czy technologicznej. Na rysunku
technicznym jednoznacznie widać, jak przedmiot będzie wyglądać i jakie będzie mieć cechy
po jego wykonaniu lub złożeniu w całość. Rysunek precyzyjniej i prościej przedstawia
budowę czy zasadę działania maszyn, urządzeń czy przyrządów niż sam opis słowny.
W zależności od sposobu przedstawiania przedmiotu, stopnia złożoności, przeznaczenia,
sposobu wykonania mamy różne rodzaje rysunków. Wśród nich na uwagę zasługują: rysunki
aksonometryczne, rzutowe, szkic, schemat, wykres, rysunek złożeniowy, rysunek części,
wykonawczy, montażowy, instalacyjny.
Rysunki techniczne wykonywane sÄ… na arkuszach o odpowiednich formatach: A0, A1,
A2, A3, A4. Każdy z arkuszy ma właściwe dla siebie wymiary. Na przykład arkusz A4 ma
wymiary 210x297 mm, a A3 - 297x420 mm. Formaty reguluje PN - 80/N - 01612.
Często nie istnieje sposobność, by wykonać rysunek przedmiotu w jego rzeczywistym
wymiarze. Stosuje się wówczas powiększenia lub pomniejszenia zgodne z przyjętą podziałką
(skalą). W rysunku technicznym nie stosuje się dowolnych podziałek. Zalecane podziałki
podane są w PN - EN ISO 5455:1998. Podziałkę dobiera się tak, by zapewniona była
czytelność rysunku.
Na umieszczenie potrzebnych informacji przeznaczone sÄ… odpowiednie obszary arkusza.
Zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu. W dolnym
prawym rogu umieszcza siÄ™ tabliczkÄ™ rysunkowÄ…. Zawiera ona dodatkowe informacje, na
przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu czy urządzenia, nazwisko kreślarza czy projektanta.
W rysunku wszelkie opisy słowne wykonywane są pismem technicznym prostym lub
pochyłym.
Rys. 1. Rzutowanie prostokÄ…tne [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Przedmioty mogą być przedstawiane w postaci rzutów prostokątnych. Rzut prostokątny
powstaje przez wyznaczenie rzutu na płaszczyznę prostopadłą do kierunku rzutowania.
Przykład rzutu prostokątnego przedstawia rysunek 1.
Wybrane zasady rzutowania prostokÄ…tnego:
 do wykonania rzutów przedmiot powinien być tak ustawiony, by w rzucie głównym było
widać jak najwięcej szczegółów,
 do wykonania rzutów przedmiot powinien być tak ustawiony, by jego płaszczyzny i osie
były bądz
równoległe, bądz
prostopadłe do rzutni  ułatwia to rysowanie
i wymiarowanie.
 liczba rzutów powinna być minimalna, ale niezbędna do jednoznacznego przedstawienia
przedmiotu i jego zwymiarowania.
W postaci rzutów prostokątnych przedstawia się widoki, przekroje lub kłady.
Przekrój jest niezbędny, gdy dla zobrazowania przedmiotu istotne są jego elementy nie
tylko zewnętrzne, ale i wewnętrzne. Przekrój powstaje zatem przez przecięcie przedmiotu
w wyobraz
ni płaszczyzną i odrzucenie tej części, która zasłania istotne kształty wewnętrzne.
Odrzucamy część, która znajduje się przed płaszczyzną przekroju. Położenie płaszczyzny
przekroju zaznacza się na rysunku dwiema krótkimi kreskami i oznacza dużymi literami.
Dopuszcza się pominięcie oznaczeń płaszczyzny przekroju, jeżeli jej położenie nie budzi
wątpliwości, jak na rysunku 2.
Rys. 2 Przykład przekroju [1]
Widok przedmiotu przedstawia rysunek 3.
Rys. 3. Przykłady widoków cząstkowych [1]
Rysunki mogą przedstawiać także równocześnie widok i przekrój.
Kładem nazywamy figurę płaską określająca kształt przekroju poprzecznego w danym
miejscu przedmiotu, otrzymaną przez rzutowanie tego przekroju w lewo lub do góry.
Oprócz przedstawienia kształtów przedmiotu na rysunku trzeba podać także jego
wymiary. Nanoszenie wymiarów na rysunku nazywa się wymiarowaniem. Niezwykle ważne
jest przestrzeganie zasad wymiarowania i sposobów wymiarowania różnych części.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Zasady wymiarowania [1].
 Rysunek wykonawczy powinien zawierać tylko wymiary niezbędne do jednoznacznego
określenia jego kształtu, przy czym sposób wymiarowania fragmentów przedmiotu musi
być zgodny z odpowiednimi wskazaniami norm rysunku technicznego.
 Nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu.
 A
ańcuchy wymiarowe nie powinny być zamykane. Należy pominąć wymiar uznany za
wypadkowy (rysunek 4). Czasami dla lepszej orientacji łańcuch się zamyka.
Rys. 4 Wymiarowanie [1]
 Linie wymiarowe i pomocnicze linie wymiarowe powinny być tak umieszczone, aby nie
przecinały się i nie były przecinane przez linie odnoszące.
 Pierwsza linia wymiarowa powinna być odsunięta od zarysu przedmiotu o około 10 mm,
nastÄ™pne o okoÅ‚o 7÷8 mm przy wysokoÅ›ci pisma 3,5 mm. W przepadku wiÄ™kszych
formatów odległości pisma mogą być większe.
 Linie wymiarowe powinny być zakończone strzałką.
 Nie powinno się wykorzystywać pomocniczych linii wymiarowych lub ich przedłużeń
jako linii wymiarowych.
 Do wymiarowania przedmiotu powinno się wykorzystywać przekroje oraz widoki
wyraz
nie uwypuklajÄ…ce wymiarowane fragmenty.
 Należy przestawiać liczby przy kolejnych wymiarach (rysunek 5) w celu uniknięcia
pomyłek odczytu.
Rys. 5 Przestawianie liczb przy kolejnych wymiarach [1]
 Linie wymiarowe powinno się umieszczać poza rzutami przedmiotu.
 Wymiary powierzchni zewnętrznych przedmiotów symetrycznych przedstawionych
w półwidoku i półprzekroju należy podawać na widoku, a wymiary powierzchni
wewnętrznych na przekroju.
 Powierzchnie współpracujących przedmiotów należy wymiarować zgodnie
z odpowiedniÄ… PN.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
 Liczby wymiarowe należy zawsze podawać tak, aby można je było czytać od dołu lub
z prawej strony rysunku.
 Położenie środka otworu należy wymiarować na widoku: wymiary odnoszące się do
średnic i głębokości otworów zaleca się podawać na przekrojach lub wyrwaniach
widoków.
Różne kształty mają swoje sposoby wymiarowania. Chcąc odczytywać czy sporządzać
rysunki techniczne należy wiedzieć, jak wymiaruje się średnice, promienie i kule, kąty, łuki
i cięciwy, podstawy graniastosłupów, stożków, nakiełków, ścięć krawędzi (faz), podcięć
obróbkowych, pierścieni osadczych, czy zarysów powtarzających. Opisy wymiarowania tych
elementów znalez
ć można w podręczniku do rysunku technicznego. Oprócz przedstawienia
kształtu przedmiotu (na przykład rzutów, przekroju, widoku) i wymiarów, na rysunku
umieszcza się także inne oznaczenia: dotyczące dokładności wykonania kształtu i położenia
(tolerancje), rodzaju pasowania (dotyczy elementów współpracujących), dokładności
powierzchni (chropowatości), a także nanoszone są rodzaje połączeń.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Do czego służy rysunek techniczny?
2. Co to znaczy, że rysunek jest znormalizowany i skodyfikowany?
3. Jakie są rodzaje rysunków?
4. Jakie stosowane sÄ… arkusze w rysunku technicznym?
5. Dlaczego rysunki wykonywane są w skali (podziałce)?
6. Skąd należy dobierać podziałki w rysunku technicznym?
7. Co oprócz rysunku znajduje się na arkuszu?
8. Na czym polega rzutowanie prostokÄ…tne?
9. Jakie sÄ… zasady rzutowania prostokÄ…tnego?
10. Czym różni się przekrój od widoku i kładu?
11. Co to jest wymiarowanie?
12. Jakich przestrzega siÄ™ zasad wymiarowania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Uzupełnij ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmów precyzyjnych
przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku technicznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uzupełnić ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmu precyzyjnego
przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku
technicznego,
2) zaprezentować i ocenić efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory kreślarskie,
 znormalizowane arkusze A4 z przygotowanymi rysunkami do uzupełnienia,
 podręcznik do rysunku technicznego,
 PN dotyczÄ…ce rysunku technicznego.
Ćwiczenie 2
Wykonaj ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmu precyzyjnego
przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku technicznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wykonać ołówkiem rysunki techniczne elementów mechanizmu precyzyjnego
przygotowanych przez nauczyciela z zastosowaniem reguł i wymagań rysunku
technicznego,
2) poprosić o ocenę nauczyciela po zakończeniu pracy,
3) znalez
ć i poprawić błędy i tę poprawioną pracę ocenić w konsultacji z nauczycielem.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory kreślarskie,
 znormalizowane arkusze A4,
 podręcznik do rysunku technicznego,
 rzeczywiste części mechanizmu precyzyjnego,
 PN dotyczÄ…ce rysunku technicznego.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wykonać rysunki przedmiotów zgodnie z regułami rysunku
technicznego?
ðð ðð
2) skorzystać z PN dotyczącej rysunku technicznego?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.2. Tolerancje i pasowania, chropowatość powierzchni i ich
oznaczanie w dokumentacji
4.2.1. Materiał nauczania
Tolerowaniem nazywa się określenie dopuszczalnego zakresu wartości cech
geometrycznych elementów precyzyjnych. Różnica zaś wartości tolerowanego wymiaru
nazywa się tolerancją. Tolerowanie jest niezbędne ze względu na nierealność dokładnego
wykonania przedmiotu dokładnie zgodnie z wymiarem nominalnym. Każda maszyna,
w każdym procesie technologicznym wykona część lub element precyzyjny z pewnym
błędem. Zakres tego błędu określa się poprzez określenie tolerancji. Rysunek 6. przedstawia
nazwy wymiarów i prezentuje pojęcia związane z tolerowaniem wymiaru.
a) b)
c)
Rys. 6. a) Wymiary graniczne b) Odchyłki graniczne c) Położenie pola tolerancji [1]
Wymiar nominalny N to wymiar, jaki powinna posiadać cześć, gdyby została wykonana
idealnie.
 Wymiar rzeczywisty jest to wymiar, jaki posiada część wyprodukowana, a zatem
obarczony błędem wykonania. Wymiar ten jest określony za pomocą przyrządu
pomiarowego z dokładnością właściwą dla przyrządu pomiarowego.
 Górny wymiar graniczny B to największy wymiar, jaki może mieć przedmiot uznany za
dobry.
 Dolne wymiar graniczny A to najmniejszy wymiar, jaki może mieć przedmiot uznany za
dobry.
 Odchyłkę górną oznacza się ES dla otworów i es dla wałków, jest to różnica wymiarów
B i N: ES = B - N i es = B - N.
 Odchyłkę dolną oznaczamy EI dla otworów i ei dla wałków, jest to różnica wymiarów
A i N: EI = A - N i ei = A - N.
 Pole tolerancji T jest to różnica wymiarów A i B lub odchyłek górnej i dolnej: T = B - A
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Pole tolerancji jest zawsze liczbą dodatnią, jej wartość zależy od wartości wymiaru
nominalnego i klasy tolerancji. Oznaczane jest numerem klasy tolerancji poprzedzonej
symbolem IT, na przykład IT5 oznacza, ze pole tolerancji wynosi 4 mm dla średnicy do 3mm.
Zobacz PN - EN 20286-1. Położenie pola tolerancji przedstawia rysunek 6c.
Tolerancje przedstawia się na rysunkach: liczbowo przez podanie odchyłek za liczbą
wymiarową 20 ą 0,001 oraz w postaci symbolu, na przykład 50 IT5.
Tolerancje dotyczą nie tylko wymiarów, ale także kształtu: prostoliniowości, płaskości
okrągłości, walcowatości, zarysu przekroju. Odchyłki i tolerancje kształtu wraz z ich
oznaczeniami zawiera PN - 87/M - 01145 i PN - 78/M - 02137. Oznaczenia przestawione sÄ…
w tabeli 1.
Tabela 1. Przykłady oznaczania tolerancji kształtu
Rodzaj tolerancji Znak
Tolerancja prostoliniowości
Tolerancja płaskości
Tolerancja okrągłości
Tolerancja walcowości
Tolerancja zarysu przekroju wzdłużnego
=
Tolerancje dotyczą także położenia, zawiera je PN-87/M-01145 i PN-78/M-02137.
Pasowanie określa charakter współpracy dwóch elementów o tym samym wymiarze
nominalnym (wewnętrznym i zewnętrznym). Dotyczyć to może wałka i współpracującej
z nim tulei. Pasowanie wynika z wymiarów granicznych tych elementów przed ich
połączeniem.
Wymiarem nominalnym pasowania nazywamy wymiar nominalny tulei i wałka.
Położenia pól tolerancji obu współpracujących elementów decydują o tolerancji pasowania.
W zależności od położenia pół tolerancji wałka i tulei może wystąpić luz lub wcisk. Wcisk
wystąpi, gdy luz ma wartość ujemną.
Lmax = Bo  Aw, Lmin = Ao  Bw, Lmax = ES  ei, Lmin = Ei  es, T = To+Tw
Lmax  luz maksymalny
Lmin  luz minimalny
T - tolerancja pasowania
To  tolerancja otworu (tulei)
Tw  tolerancja wałka
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Rys. 7. Rodzaje pasowań: a) luz
ne, b) ciasne, c) mieszane [1]
Rodzaje pasowań przedstawia rysunek 7.
 pasowanie luz
ne  to pasowanie, w którym zawsze zapewniony jest luz,
zatem Lmax > 0 i Lmin > 0,
 pasowanie ciasne wystÄ…pi, gdy zawsze zapewniony jest wcisk,
zatem Lmax < 0 i Lmin < 0,
 pasowanie mieszane wystąpi, gdy może zaistnieć wcisk lub luz
Lmax > 0 i Lmin < 0,
 pasowanie podstawowe ma miejsce, gdy otwór i wałek tolerowane są asymetrycznie
w głąb materiału. To oznacza, że średnica otworu jest  powiększana , a wałka
 zmniejszana
Lmax > 0, Lmin = 0.
Pasowania są usystematyzowane w układy pasowań. Najbardziej istotne są układy
pasowania według stałego wałka i stałego otworu. Określają to normy PN-77/M-02105.
PrzykÅ‚ad oznaczenia pasowania: Ø20N7/h6 oznacza, że Å›rednica wynosi 20 mm, a klasa
tolerancji dla wałka wynosi N7, a tulei h6, dla których odpowiednie wartości należy znalez
ć
w tablicach określających klasy tolerancji.
Rodzaj powierzchni i jej dokładność wykonania określa falistość i chropowatość
powierzchni. Falistość powierzchni jest to zbiór okresowo powtarzających się nierówności
powierzchni o dużych odległościach między wierzchołkami, zaś chropowatość powierzchni to
zbiór nierówności o stosunkowo małych odległościach miedzy wierzchołkami. Falistość
powierzchni określa PN-74/M-04255, PN-89/M-04256 i PN - EN 4287:1999. Chropowatość
zaś określa między innymi PN - EN 4287:1999, PN-ISO 1302:1996, PN-87/M-04251. Normy
te zawierają pełne oznaczenia falistości i chropowatości na rysunkach technicznych.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.
1. Na czym polega tolerowanie?
2. Jakich wymiarów używa się w celu określenia tolerancji?
3. Co to jest tolerancja?
4. Co to są odchyłki?
5. Jakie parametry części podlegają tolerowaniu?
6. Jak oznacza siÄ™ tolerancje na rysunkach technicznych?
7. Co to jest pasowanie?
8. Kiedy występuje luz, a kiedy wcisk?
9. Jakie mamy rodzaje pasowań?
10. Jakie mamy układy pasowań?
11. Na czym polega pasowanie według stałego wałka?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
12. Na czym polega pasowanie według stałego otworu?
13. Jak oznaczamy pasowania na rysunkach?
14. Jakie parametry określają jakość powierzchni?
15. Które normy mówią o oznaczaniu parametrów powierzchni na rysunkach?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Odczytaj z rysunków technicznych następujące parametry wykonania części:
 tolerancje wymiarów,
 tolerancje kształtu,
 rodzaj pasowania,
 falistość i chropowatość.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odczytać z rysunków technicznych następujące parametry wykonania części:
 tolerancje wymiarów,
 tolerancje kształtu,
 rodzaj pasowania,
 falistość i chropowatość,
2) wypisać w zeszycie oznaczenia i ich interpretację, wykorzystując odpowiednie PN i (lub)
podręcznik do rysunku technicznego,
3) uzupełnić ołówkiem oznaczenia tolerancji, pasowania, falistości, chropowatości
powierzchni w rysunkach technicznych elementów mechanizmów precyzyjnych
przygotowanych przez nauczyciela stosownie do jego zaleceń z zastosowaniem reguł
i wymagań rysunku technicznego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zeszyt,
 przygotowane przez nauczyciela rysunki,
 literatura dotyczÄ…ca rysunku technicznego i odpowiednie PN.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
 Tak Nie
1) odczytać i interpretować na rysunku technicznym tolerancje
wymiarów?
ðð ðð
2) odczytać i interpretować na rysunku technicznym tolerancje
kształtu?
ðð ðð
3) odczytać i interpretować na rysunku technicznym pasowania?
ðð ðð
4) odczytywać i interpretować na rysunku technicznym oznaczenia
falistości?
ðð ðð
5) odczytać i interpretować na rysunku technicznym oznaczenia
chropowatości?
ðð ðð
6) nanieść na rysunku odpowiednie oznaczenia tolerancji,
pasowania, chropowatości i falistości?
ðð ðð
7) skorzystać z PN i literatury związanej z tematem tolerancji,
pasowań?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.3. Zasady wykonywania dokumentacji technicznej z wykorzystaniem
oprogramowania komputerowego
4.3.1. Materiał nauczania
W obecnych czasach w sporzÄ…dzaniu dokumentacji technicznej pomagajÄ… komputery
i ich niejednokrotnie bardzo specjalistyczne oprogramowanie. Pozwala ono nie tylko
wykonać rysunki, ale także niezbędne obliczenia konstrukcyjne czy kinematyczne. Większość
oprogramowania stosowanego w sporządzaniu dokumentacji jest typu CAD, na przykład
Auto  CAD. Rysunki sporządzane z pomocą komputera mają lepszą jakość i dokładność, niż
sporządzane ręcznie. Jednak w niektórych wypadkach (na przykład wykonanie szkiców) nie
ma potrzeby angażowania komputera. Nadal łatwiej i szybciej jest sporządzić go ręcznie.
Aby móc sporządzać dokumentację techniczną w oparciu o komputer, należy przejść kurs
posługiwania się danym programem komputerowym. Znajomość jego opcji, poleceń
i ułatwień pomaga rzeczywiście w szybkim sporządzeniu dokumentacji. Nauka taka przebiega
w pracowni komputerowej, w której znajdują się stanowiska z zainstalowanym odpowiednim
programem. Dobrze jest poznać zasady sporządzania rysunków chociaż na przykładzie dwóch
programów. W pracy zawodowej bowiem można spotkać się z różnym oprogramowaniem.
Poznanie różnic między nimi na przykładzie dwóch programów umożliwi zorientowanie się
przede wszystkim w podobieństwach i pomoże ocenić, na ile różnice wymagają dodatkowej
edukacji w postaci kursów i czy czasem do poprawnej obsługi nie wystarczy samokształcenie.
Przed przystąpieniem do zapoznania się z danym oprogramowaniem dobrze jest wiedzieć
jak często występuje ono w warunkach przemysłu czy usług. Nie poleca się zdobywania
umiejętności tworzenia dokumentacji na oprogramowaniu przestarzałym lub marginalnie
używanym w warunkach pracy zawodowej. Jasne jest, że w wyborze oprogramowania istotną
rolÄ™ odgrywa jego cena.
Konieczność opanowania umiejętności pracy z komputerem w celu pozyskiwania
informacji jest już dość oczywista. Tak samo oczywiste powinno być nabycie umiejętności
pracy z oprogramowaniem wspomagającym różne czynności w danym zawodzie. A zatem
w kręgu zainteresowań każdego fachowca, także mechanika precyzyjnego, powinno być
zarówno oprogramowanie wspomagające projektowanie, jak i wspomagające pracę urządzeń
czy maszyn.
Każde oprogramowanie ma własny program kursu obsługi. Warto zrealizować taki kurs,
by sprostać wymaganiom współczesnej techniki. Dobrze, jeśli kurs zawiera tematykę
związaną z wykonywaniem prostych obliczeń konstrukcyjnych i kinematycznych
(na przykład dotyczących wytrzymałości, przekroju czy przełożenia).
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
1. Jaką rolę pełni komputera w sporządzaniu dokumentacji technicznej?
2. W jakich sytuacjach poprzestajemy na ręcznym sporządzeniu dokumentacji technicznej?
3. Co jest niezbędne do posiadania umiejętności pracy z komputerem i oprogramowaniem
do sporzÄ…dzania dokumentacji technicznej?
4. Jakimi kryteriami posługujemy się przy zakupie i nauce obsługi oprogramowania do
sporzÄ…dzania dokumentacji technicznej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zapoznaj się z programem kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji
technicznej dostępnym w pracowni. Korzystaj z rad i doświadczenia nauczyciela. Zabiegaj,
by na stanowisku komputerowym pracowała tylko jedna osoba. Gdy to jest niemożliwe ustal
z kolegą (koleżanką) częstotliwość i sposób zamieniania się przy pracy. Jeśli takie ustalenia
nastręczają trudności, poproś o pomoc nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z programem kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji
technicznej, który jest dostępny w pracowni,
2) zrealizować kolejno wszystkie ćwiczenia, jakie program obejmuje z wykorzystaniem rad
i doświadczenia nauczyciela.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zeszyt,
 narzędzia i przyrządy pomiarowe,
 program kursu obsługi oprogramowania do sporządzania dokumentacji technicznej wraz
z zadaniami,
 stanowisko komputerowe z zainstalowanym odpowiednim programem do sporzÄ…dzania
dokumentacji technicznej z możliwością drukowania efektów zadań,
 literatura i właściwe PN.
Ćwiczenie 2
Dla zadanych części i opisów technologicznych sporządz
dokumentacjÄ™, wykorzystujÄ…c
program komputerowy. Przykłady części oraz opisy przygotuje dla Ciebie nauczyciel.
Sposób wykonania
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykonać prosty rysunek techniczny zadanej części mechanizmu precyzyjnego,
wykorzystujÄ…c program i stanowisko komputerowe,
2) wydrukować swój rysunek,
3) przedstawić rysunek nauczycielowi i ocenić,
4) wziąć pod uwagę sugestie nauczyciela i poprawić ewentualne błędy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przygotowane przez nauczyciela części i opisy technologiczne ich wykonania,
 zeszyt,
 narzędzia i przyrządy pomiarowe,
 stanowisko komputerowe z zainstalowanym odpowiednim programem do sporzÄ…dzania
dokumentacji technicznej z możliwością drukowania efektów zadań,
 literatura, inne z
ródła informacji i odpowiednie PN.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) obsłużyć program komputerowy do sporządzania dokumentacji
technicznej?
ðð ðð
2) zaprojektować dokumentację techniczną prostego elementu
maszynowego w oparciu o program komputerowy do jej
sporzÄ…dzania?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1) Przeczytaj uważnie instrukcję.
2) Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3) Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4) Test zawiera 22 zadania. 16 zadań jest z poziomu podstawowego, 6 zadań jest z poziomu
ponadpodstawowego Do każdego z nich podane są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko jedna
jest poprawna.
5) Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej KARCIE ODPOWIEDZI, stawiając
w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz

zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić poprawną odpowiedz
.
6) Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt.
7) Proponuje się następujące normy wymagań:
 dopuszczajÄ…cy - za uzyskanie 10÷12 punktów,
 dostateczny - za uzyskanie 13÷15 punktów,
 dobry - za uzyskanie 16÷18 punktów,
 bardzo dobry - za uzyskanie 19÷22 punktów.
8) Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz mieć pewność, ze sprawdziłeś swoją
wiedzÄ™.
9) Nie musisz zachowywać kolejności rozwiązywania zadań.
10) Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Mechanik precyzyjny posługuje się:
a) dokumentacją techniczną i instrukcjami obsługi większości popularnych
mechanizmów precyzyjnych, ofertami firm zaopatrujących zarówno w maszyny,
narzędzia pomiarowe, jak i części czy narzędzia i urządzenia naprawcze,
dokumentacją techniczną narzędzi i urządzeń stosowanych w diagnostyce
i naprawach, branżowymi zestawami Polskich Norm.
b) ofertami firm zaopatrujących zarówno w maszyny, narzędzia pomiarowe, jak i części
czy narzędzia i urządzenia naprawcze, branżowymi zestawami Polskich Norm.
c) dokumentacją techniczną i instrukcjami obsługi większości popularnych
mechanizmów precyzyjnych, ofertami firm zaopatrujących zarówno w maszyny,
narzędzia pomiarowe, jak i części czy narzędzia i urządzenia naprawcze.
d) branżowymi zestawami Polskich Norm.
2. Rysunek techniczny to:
a) obrazki części.
b) zestaw niezrozumiałych symboli i znaków.
c) znormalizowany i skodyfikowany język porozumiewania się projektantów,
konstruktorów i pracowników uczestniczących w procesie produkcji lub usług.
d) język porozumiewania się projektantów, konstruktorów i pracowników
uczestniczących w procesie produkcji lub usług.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
3. Symbol A4 oznacza:
a) format arkusza o wymiarach 210x297 mm.
b) symbol pisma technicznego.
c) format arkusza o wymiarach 297x420 mm.
d) rodzaj wymiarowania.
4. W rysunku technicznym używa się pisma:
a) kaligrafowanego.
b) ozdobnego.
c) zwykłego.
d) technicznego prostego lub pochyłego.
5. Informacje tekstowe na rysunku umieszcza siÄ™:
a) zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu,
w dolnym prawym rogu umieszcza siÄ™ tabliczkÄ™ rysunkowÄ…, zawiera ona dodatkowe
informacje, na przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu lub urządzenia, nazwisko
kreślarza lub projektanta.
b) w dolnym prawym rogu umieszcza siÄ™ tabliczkÄ™ rysunkowÄ…, zawiera ona dodatkowe
informacje, na przykład: nr rysunku, nazwę przedmiotu lub urządzenia.
c) zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu,
w dolnym prawym rogu umieszcza siÄ™ tabliczkÄ™ rysunkowÄ…, zawiera ona dodatkowe
informacje, na przykład: nr rysunku.
d) zbiorcze oznaczenia stanu powierzchni znajdują się w górnym prawym rogu.
6. Rysunek przedstawiający część może być:
a) rysunkiem wykonawczym.
b) rysunkiem montażowym.
c) wykresem.
d) rysunkiem złożeniowym.
7. Rysunki wykonywane są w skali ponieważ:
a) nie wolno wykonywać rysunku przedmiotu w jego rzeczywistym wymiarze.
b) nie zawsze można wykonać rysunek przedmiotu w jego rzeczywistym wymiarze.
c) trzeba wykonywać rysunki pomniejszone.
d) trzeba wykonywać rysunki powiększone.
8. Przy wykonywaniu rzutowania prostokątnego obowiązuje zasada, że:
a) liczba rzutów powinna być minimalna, ale niezbędna do jednoznacznego
przedstawienia przedmiotu i jego zwymiarowania.
b) liczba rzutów jest nieistotna.
c) liczba rzutów powinna być minimalna.
d) liczba rzutów powinna być maksymalna.
9. Rysunki przedstawiają przekrój i widok. Który rysunek przedstawia widok, a który
przekrój?
Rys. 1 do testu Posługiwanie się dokumentacją techniczną [1]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Rys. 2. do testu Posługiwanie się dokumentacją techniczną [1]
a) rysunek 1 przedstawia widok, a rysunek 2 przedstawia przekrój.
b) rysunek 1 przedstawia przekrój, a rysunek 2 przedstawia widok.
c) rysunek 1 przedstawia widok i rysunek 2 przedstawia widok.
d) rysunek 1 przedstawia przekrój i rysunek 2 przedstawia przekrój.
10. Wśród zasad prawidłowego wymiarowania jest zasada, że:
a) nie należy powtarzać tych samych wymiarów na różnych rzutach przedmiotu.
b) należy powtarzać te same wymiary na różnych rzutach przedmiotu.
c) nie nanosi się wymiarów na rysunkach.
d) wymiaruje siÄ™ dowolnie.
11. Tolerowanie wymiarów jest niezbędne, ponieważ:
a) są maszyny, którymi można wykonać część lub element urządzenia bezbłędnie.
b) każda maszyna i każdy wykonawca, wykonujący część lub element urządzenia, zrobi
to z pewnym błędem.
c) błędy maszyn są nieistotne.
d) tylko ludzie sÄ… omylni.
12. Oznaczone na rysunku 3 wymiary to:
Rys. 3. do testu Posługiwanie się dokumentacją techniczną [1]
a) N  wymiar nominalny, A i B  dolne wymiary graniczne.
b) N  górny wymiar graniczny, A  wymiar nominalny, B  dolny wymiar graniczny.
c) N  dolny wymiar graniczny, A  górny wymiar graniczny, B  wymiar nominalny.
d) N  wymiar nominalny, A  dolny wymiar graniczny, B  górny wymiar graniczny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
13. Oznaczone na rysunku 3. wymiary to:
a) ES, es  odchyłki dolne, EI, ei  odchyłki dolne.
b) ES, es  odchyłki górne, EI, ei  odchyłki górne.
c) ES, es  odchyłki górne, EI, ei  odchyłki dolne.
d) ES, es  odchyłki dolne, EI, ei  odchyłki górne.
14. TolerancjÄ™ przedstawia siÄ™ wzorem:
a) T = A  B, gdzie T - tolerancja, A - dolny wymiar graniczny, a B - górny wymiar
graniczny.
b) T = B  A, gdzie T - tolerancja, A - dolny wymiar graniczny, a B - górny wymiar
graniczny.
c) T = A  B, gdzie T - górny wymiar graniczny, A - tolerancja, a B - dolny wymiar
graniczny.
d) T = A  B, gdzie T - dolny wymiar graniczny, A - tolerancja, a B - górny wymiar
graniczny.
15. Odchyłkę górną przedstawia wzór:
a) ES = B  N, gdzie B - dolny wymiar graniczny, a N - wymiar nominalny.
b) ES = A  N, gdzie A - dolny wymiar graniczny, a N -wymiar nominalny.
c) ES = B  N, gdzie B - górny wymiar graniczny, a N - wymiar nominalny.
d) ES = B  A, gdzie B - górny wymiar graniczny, a A - wymiar nominalny.
16. Odchyłkę dolną przedstawia wzór:
a) EI = A  N, gdzie A - górny wymiar graniczny, N - górny wymiar graniczny.
b) EI = A  N, gdzie A - dolny wymiar graniczny, N - wymiar nominalny.
c) EI = A  N, gdzie A - dolny wymiar graniczny, N - górny wymiar graniczny.
d) EI = B  N, gdzie B - górny wymiar graniczny, N - wymiar nominalny.
17. Pasowanie luz
ne występuje, gdy:
a) występuje wcisk i luz.
b) występuje wcisk.
c) występuje luz albo wcisk.
d) zawsze zapewniony jest luz.
18. Pasowanie ciasne występuje, gdy:
a) zawsze zapewniony jest luz.
b) występuje luz albo wcisk.
c) zawsze zapewniony jest wcisk.
d) występuje wcisk i luz.
19. Pasowanie mieszane występuje, gdy:
a) zawsze zapewniony jest wcisk.
b) może być luz, albo wcisk.
c) zawsze zapewniony jest luz.
d) występuje wcisk i luz.
20. Najbardziej istotnymi układami pasowań są:
a) pasowanie według stałego wałka i stałego otworu.
b) pasowanie według stałego wałka.
c) pasowanie według stałego otworu.
d) pasowanie według wałka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
21. Dokładność wykonania powierzchni określają parametry:
a) falistość,
b) nierówność,
c) falistość i chropowatość powierzchni,
d) tylko chropowatość powierzchni.
22. Najbardziej istotnymi warunkami przy zakupie oprogramowania do wspomagania
projektowania dokumentacji technicznej sÄ…:
a) jak często występuje ono w warunkach przemysłu lub usług i czy nie jest
przestarzałe,
b) cena i atrakcyjność,
c) występowanie w pracowni szkolnej,
d) upodobania użytkownika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ............................................................................................................................
Posługiwanie się dokumentacją techniczną
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
21. a b c d
22. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
6. LITERATURA
1. Burcan J.: Podstawy rysunku technicznego. WNT, Warszawa 2006
2. Ciekanowski A.: Poradnik ślusarza narzędziowego wzorcarza. WNT, Warszawa 1989
3. Górecki A.: Technologia ogólna. WSiP, Warszawa 2000
4. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP, Warszawa 1995
5. Maksymowicz A.: Rysunek zawodowy dla szkół zasadniczych. WSiP, Warszawa 1999
6. Okoniewski S.: Technologia maszyn. WSiP, Warszawa 1995
7. Okoniewski S.: Podstawy technologii mechanicznej, WNT, Warszawa 1983
8. Legutko St.: Podstawy eksploatacji maszyn i urządzeń, WSiP, Warszawa 2004
9. Pawlicki K.: Transport w przedsiębiorstwie. Maszyny i urządzenia. WSiP Warszawa 1996
10. Rutkowski A.: Części maszyn. WSiP, Warszawa 1996
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25