WYKA
AD 3
I. Podstawowe wiadomości o budowie układu nerwowego człowieka:
Układ nerwowy człowieka jest układem zbudowanym z tkanki nerwowej, integrującym działalność
organizmu, rejestrującym bodz
ce, przetwarzającym zawartą w nich informację oraz sterującym
czynnościami organizmu: ruchem mięśni oraz wydzielaniem hormonów.
Czynności obwodowego układu nerwowego można umownie podzielić na dwie kategorie:
ż Układ nerwowy somatyczny (łac. soma  ciało) nastawiony na łączność ze światem zewnętrznym,
odbiera z niego różnorodne informacje za pośrednictwem narządów zmysłów oraz zarządza aparatem
ruchowym, umożliwiając poruszanie się w przestrzeni i reagowanie w sposób celowy na bodz
ce
zewnętrzne
ż Układ nerwowy autonomiczny lub wegetatywny - jego rolą jest sprawowanie kontroli nad przemianą
materii oraz prawidłowym działaniem narządów wewnętrznych.
Działalność obu tych układów koordynowana jest na wyższych piętrach układu nerwowego
ż sympatyczny (współczulny) układ nerwowy  mediatorem jest acetylocholina i
noradrenalina
ż parasympatyczny (przywspółczulny) układ nerwowy  mediatorem jest acetylocholina
Podział topograficzny obejmuje:
ż Ośrodkowy (centralny) układ nerwowy
ż Mózgowie (kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek, rdzeń przedłużony)
ż Rdzeń kręgowy
ż Obwodowy układ nerwowy
ż Nerwy czaszkowe
ż Nerwy rdzeniowe
II. Mechanizmy działania leków wpływających na układ nerwowy:
ż wpływanie na procesy biosyntezy neuroprzekaz
ników
ż wpływanie na transport neuroprzekaz
ników do przestrzeni synaptycznej
ż wpływ na enzymy rozkładające neuroprzekaz
niki (hamowanie lub stymulowanie produkcji)
ż możliwość blokowania receptorów błony postsynaptycznej ligandem nie posiadającym aktywności
wewnętrznej
ż konkurowanie z mediatorem o połączenie się z receptorem
Wpływ leków działających na OUN na organizm człowieka:
ż mogą zmieniać nastrój i usposobienie człowieka
ż mogą wpływać na jego stosunek do otoczenia, na osobowość, psychikę i sprawność umysłową
ż leki te działając na czynności OUN pośrednio wpływają na czynność wszystkich lub niektórych narządów
wewnętrznych
Podział leków działających na OUN:
Farmakologiczny podział leków, działających na OUN, zależy przede wszystkim od tego, czy działają one depresyjnie,
czy pobudzająco, a także od tego, na które struktury w mózgu czy rdzeniu kręgowym jest skierowane ich działanie
1. leki działające pobudzająco na OUN:
a. analeptyki
b. leki przeciwdepresyjne
c. leki psychoenergizujące
2. leki działające depresyjnie na OUN:
a. leki uspokajające i nasenne
b. środki znieczulenia ogólnego (narkotyki chirurgiczne)
c. leki przeciwdrgawkowe i przeciwpadakowe
d. leki psychotropowe (np. p/lękowe)
e. leki przeciwdepresyjne (tymoleptyki)
f. leki przeciwbólowe
g. leki przeciwgorączkowe
III.Leki uspokajające i nasenne
Działanie leków uspokajających, nasennych oraz środków znieczulenia ogólnego związane jest z hamowaniem
różnych struktur mózgowych. Działanie to dotyczy przede wszystkim ośrodków korowych i podkorowych, a także
tworu siatkowatego oraz tzw. miejsca sinawego
Leki uspokajające i nasenne działając łagodnie hamują przede wszystkim czynność kory mózgowej i pozwalają
przywrócić do normalnego fizjologicznego stanu nadmiernie pobudzone ośrodki nie zmieniając czynności innych
narządów.
Leki z tej grupy mogą mieć działanie:
ż uspokajające i nasenne  te same leki mogą mieć różne działanie, w zależności od podanej dawki. W
mniejszych dawkach działają one słabiej, krócej i doprowadzają do uspokojenia pacjenta, natomiast w
większych dawkach ich działanie się wydłuża i mają wówczas zastosowanie jako leki nasenne
ż p/lękowe  w niewielkich dawkach leki uspokajające wykorzystywane są jako środki p/lękowe 
podawane są m.in. przed operacjami w czasie tzw. premedykacji  ma to na celu złagodzenie napięcia i
usunięcie leku u pacjenta przed zbliżającym się zabiegiem chirurgicznym, a następnie zmniejszenie
pobudzenia wywoływanego wprowadzeniem środka znieczulającego ogólnie
Podział leków uspokajających i nasennych pod względem chemicznym:
ż bromki
ż alkohole i aldehydy
ż alifatyczne amidy i ureidy
ż ureidy cykliczne  barbiturany
ż pochodne diketopiperydyny
ż związki o różnej budowie
1. Bromki
Do najczęściej stosowanych bromków zalicza się:
ż bromek sodowy (Natrium bromatum - NaBr)
ż bromek potasowy (Kalium bromatum  KBr)
ż bromek amonowy (Ammonium bromatum  NH Br)  najrzadziej stosowany, gdyż jest związkiem
4
nietrwałym i w miarę upływu czasu zawiera coraz więcej wolnego bromu, który po podaniu działa bardzo
silnie drażniąco
ż bromek wapniowy (Calcium bromatum  CaBr )  stosowany przede wszystkim w pediatrii w leczeniu
2
tężyczki (połączony z uzupełnieniem jonów wapniowych)
Mechanizm działania bromków:
Uspokajające działanie bromków polega na wypieraniu przez nie jonów chlorkowych. Występuje to dopiero po
zastąpieniu ok. 30% chlorków, znajdujących się w płynach i tkankach. Zostaje wówczas naruszona fizjologiczna
równowaga jonowa tzw. izojonia.
Jony bromkowe podane w roztworze wodnym dość szybko wchłaniają się z przewodu pokarmowego, co
pozwala wyeliminować ich drażniące działanie na błonę śluzową żołądka
2. Alkohole i aldehydy
Działanie nasenne alkoholi uzależnione jest od następujących czynników:
1. ilość węgli w łańcuchu alkoholu
ż siła nasennego działania alkoholi na OUN zwiększa wraz ze wzrostem ich masy cząsteczkowej i
osiąga maximum przy heksanolu  oktanolu, a następnie ponownie maleje
ż np. alkohol cetylowy  C H OH jest już praktycznie nieaktywny farmakologicznie
16 33
ż wraz ze wzrostem długości łańcucha węglowego rośnie również toksyczność
2. rozgałęzienie łańcucha alkoholowego
ż im bardziej alkohol jest rozgałęziony, tym większe wykazuje działanie
ż najsilniej działają alkohole III-rzędowe, słabiej  II-rzędowe, a najsłabiej I-rzędowe
3. obecność chlorowca w cząsteczce alkoholu
ż chlorowce jako podstawniki powodują wzrost aktywności alkoholi zależy od liczby
wprowadzonych atomów chlorowca oraz jego masy atomowej
ż wraz ze zwiększeniem znaczenia chlorowca rośnie również toksyczność środka leczniczego
ż monochlorowcopochodne działają słabiej od di- oraz tri pochodnych, a te z kolei od
odpowiednich pochodnych bromowych
4. obecność wiązań nienasyconych
ż powodują one zwiększenie aktywności nasennej alkoholi
ż najsilniejszy wpływ na aktywność alkoholi mają wiązania potrójne
5. wzrost liczby grup hydroksylowych w cząsteczce
ż wprowadzenie większej liczby grup hydroksylowych prowadzi do osłabienia, a nawet zupełnego
zaniku właściwości nasennych
ż przykładem są cukry proste  w miarę zwiększania się liczby grup  OH rośnie rozpuszczalność w
wodzie, maleje w lipidach, a tym samym maleje powinowactwo do tkanki nerwowej
Przykłady alkoholi o działaniu nasenno-uspokajającym:
1. alkohol izoamylowy
ż alkohol III-rzędowy znany jako wodzian lub wodnik amylenu (Amylenum hydratum)
ż wodzian amylenu jest mało toksyczny, działa szybko i krótko, a więc jest lekiem nasennym ułatwiającym
zasypianie
ż dość łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego
ż wydala się częściowo przez płuca, nadając oddechowi charakterystyczną woń
ż obecnie nie jest stosowany!
CH3
H3C CH2 CH3
OH
2. chlorobutanol (chlorobutanolum, chloreton, 2,2,2-trichloro-1,1-dimetyloetanol)
ż chlorowcopochodna
ż wyszedł z użycia na skutek toksycznego działania na narządy miąższowe
Cl CH3
Cl C OH
Cl CH3
3. Metylopentynol (methylpentinolum, 1-etylo-1-metylo-2-propynyl-1-ol)
ż mało toksyczny i słabo metabolizowany alkohol III-rzędowy
ż ma 6-krotnie silniejsze działanie niż wodzian amylenu
ż lek uspokajający i nasenny  działa szybko i krótko (ok. 2 godzin)
ż jest stosowany również w leczeniu chorób nerwowych, zwłaszcza nerwic
ż jest mało toksyczny, ale ze względu na drażniące działanie na błonę śluzową żołądka musi być podawany
w kapsułkach
ż nie pozostawia następstw ponarkotycznych, może jednak wystąpić przyzwyczajenie do tego leku
OH
H3C CH2 C CH
CH3
4. Etochlorwinol (Ethchlorvynolum, 1-etylo-1/2-chlorowinylo-2-propen-1-ol)
ż stosowany jako lek uspokajający lub nasenny
CH3
Cl HC CH C CH
OH
5. Centalun (1-fenylo-2-metylo-3-butyrylo-1,2-diol)
ż zastosowanie takie same jak w przypadku etochlorwinolu
ż dodatkowo stosowany jest do leczenia zaburzeń psychosomatycznych oraz snu
OH OH
CH C C CH
CH3
6. Oblivon C (karbaminiany metylpentynolu, karboaminian 1-etylo-1-metylo-2-propynyl-1-olu)
ż estryfikacja nienasyconych alkoholi kwasem karbaminowym pozbawia jest nieprzyjemnego zapachu i
przedłuża czas działania
ż niektóre z karbaminianów alkoholi nienasyconych oprócz działania nasennego ma działanie
trankwilizujące
O
O NH2
H3C CH2 C CH2
CH3
7. Erynamat (Valmid, Ethinamatum, karbaminiany 1-etynylo-1-cykloheksanolu)
ż wykazuje podobne właściwości jak Oblivon C
O
O C
NH2
C CH
Aldehydy jako środki uspokajające i nasenne:
Aldehydy, jako produkty utleniania alkoholi, działają depresyjnie na OUN. Jednak duża reaktywność chemiczna
grupy aldehydowej sprawiaj, że są to związki toksyczne. Niższe aldehydy denaturują białko i są stosowane jako
środki dezynfekujące
Przykłady aldehydów o działaniu nasenno-uspokajającym:
1. Paraldehyd (2,4,6-trimetylo-1,3,5-trioksan)
ż Jest produktem polimeryzacji 3 cząsteczek aldehydu octowego
ż zablokowanie grupy aldehydowej przez polimeryzację lub uwodnienie pozwala otrzyma związki mniej
toksyczne, które znalazły zastosowanie w lecznictwie
ż paraldehyd był swego czasu bardzo popularnym środkiem nasennym, obecnie wyszedł z użycia (do
niedawna stosowany był w weterynarii)
H
O
CH
O O
H3C C
3
H3C CH CH CH3
OH
O
kwas octowy paraldehyd
2. Wodzian chloralu (Chloralum hydratum)
ż pierwszy lek nasenny
ż obecnie jest nie stosowany, ale znalazł zastosowanie jako wzorzec, do którego siły działania porównuje
się aktywność innych leków nasennych
ż sam chloral jest również farmakologicznie czynny, ale ze względu na dużą toksyczność nie może być
stosowany i dopiero uwodnienie grupy aldehydowej zmniejsza jego drażniące działanie
Cl
Cl
OH
O
+ H O
2
Cl C
Cl C
3
OH
H
Cl
Cl
chloral wodzian chloralu
3. Alifatyczne amidy i ureidy jako leki o działaniu uspokajającym i nasennym
Wprowadzenie grupy karboksylowej do cząsteczki węglowodorów zmniejsza ich powinowactwo do tkanki
nerwowej  maleją wówczas właściwości uspokajające i nasenne. Wiąże się to z zasadniczą zmianą
rozpuszczalności i powoduje zmianę kierunku działania farmakologicznego  kwasy, dysocjując w roztworach
wodnych, zmieniają odczyn środowiska, działają p/drobnoustrojowo.
Uniemożliwienie dysocjacji grupy karboksylowej przez jej zablokowani przywraca pierwotne właściwości
węglowodorów  silniejsze powinowactwo do tkanki nerwowej wykazują aminy.
Aktywność farmakologiczna amin rośnie wraz ze:
ż wzrostem liczby węgli w cząsteczce związku chemicznego
ż rozgałęzieniem łańcucha
ż wprowadzeniem wiązań nienasyconych
ż wprowadzeniem podstawników halogenowych
Ureidy tworzą się w wyniku zablokowania grupy karboksylowej mocznikiem:
R-COOH + H N-CO-NH = R-CO-NH-CO-NH + H O
2 2 2 2
mocznik ureid
Ureidy o działaniu uspokajającym i nasennym:
NH R
C O
NH2
Nazwa leku Rodnik
C2H5
Karbromal
OC C Br
adalina, ureid kwasu bromoetylooctowego
C2H5
CH3
Bromizowal
OC CHHC
bromural, ureid kwasu ą-bromoizowalerianowego
CH3
Br
H2C CH CH2
Apronalid OC CH
CH3
sedormid, izopropyloalliloacetylomocznik
HC
CH3
Właściwości ureidów:
ż ureidy, jako pochodne mocznika, są bardzo szybko rozkładane w organizmie człowieka, zatem ich działanie
jest krótkie
ż związki te są mało toksyczne, nawet w 10-krotnie większych dawkach
ż związki z tej grupy były dość powszechnie stosowane przede wszystkim jako leki uspokajające, rzadziej jako
nasenne i ułatwiające zasypianie
ż bromizowal stosowany dłużej powoduje lekozależność
ż ureidy pochodne kwasu fenylooctowego działają depresyjnie również na OUN, zwłaszcza na sferę ruchową
kory mózgu  znajdują zastosowanie w leczeniu padaczki
ż w roku 1864 Bayer otrzymał syntetyczne ureidy, które powstają z kwasu dikarboksylowego
skondensowanego z mocznikiem - barbiturany
4. Cykliczne ureidy  barbiturany
Właściwości barbituranów:
ż kwas barbiturowy i jego pochodne należą do ureidów o łańcuchu zamkniętym  są one ureidami kwasu
malonowego i często nadaje się im nazwę pochodnych malonylo-mocznika:
OH
O
O
N
H2N C NH2
HO
HN NH
N
HOOC CH2 COOH
O O
OH
H H
kwas malonowy malonylomocznik produkt enolizacji
kwas barbiturowy
2,4,6-trioksoheksahydropirymidyna
ż podstawienie jednego atomu wodoru w położeniu 5 nie ma większego wpływu na dysocjację ani działanie
farmakologiczne takich jednopodstawionych pochodnych, ale zastąpienie obu wodorów w tym położeniu
znosi aromatyczny charakter pierścienia
ż tak silnie obniżony stopień dysocjacji sprawia, że dipodstawione pochodne kwasu barbiturowego
są kwasami słabszymi od kwasu węglowego
ż zwiększa się przy tym litofilność takich podstawionych i silniej zaznacza się ich działanie
farmakologiczne
ż wprowadzenie dodatkowych elektrodonorowych podstawników przy jednym z atomów azotu jeszcze
bardziej osłabia charakter kwasowy  zwiększa się aktywność farmakologiczna
ż hydrofobowość podstawników przy węglu 5 ma największy wpływ na zdolności transportowe barbituranów
 rzutuje to bezpośrednio na powinowactwo barbituranów do liofilowych tkanek, zwłaszcza niektórych
struktur mózgowych
ż obecność ugrupowań  CO-NH w pierścieniu wpływa na zdolność barbituranów do tworzenia wodorowych
wiązań z zasadami kwasów nukleinowych
ż wprowadzenie do cząsteczki wiązań nienasyconych skraca działanie i jednocześnie je pogłębia
ż dalsze zwiększenie liofilowości oraz pogłębienie efektu farmakologicznego uzyskano przez przedłużenie
łańcucha tylko jednego z podstawników
ż rozgałęzienie podstawnika prowadzi do skrócenia czasu działania
Pochodne kwasu barbiturowego o działaniu uspokajająco-nasennym:
O
H
N R1
O
N R2
H
O
Nazwa preparatu Rodnik I Rodnik II
Barbital
-C H -C H
2 5 2 5
Veronalum, kwas 5,5-dietylobarbiturowy
Fenobarbital
-C H
2 5
Luminalum, kwas 5-fenylo-5-etylobarbiturowy
CH3
Aprobarbital
HC
-CH
2-CH=CH
2
Speda, kwas 5-allilo-5-izopropylobarbiturowy
CH3
Cyklobarbital
Cyklobarbitalum, Phanodorm, kwas 5-cykloheksynylo-5- -C H
2 5
etylobarbiturowy
Allobarbital
-CH -CH
2-CH=CH
2 2-CH=CH
2
Dwuallyl, kwas 5,5-diallilobarbiturowy
Sekobarbital
-CH -CH(CH )-CH
2-CH=CH
2 3 2-CH
2-CH
3
Seconal, kwas 5-allilo(1 -metylobutylo)-barbiturowy
Pochodne barbituranów zostały wprowadzone ze względu na kumulowanie się oraz wytwarzaną lekozależność
czystych barbituranów. Pochodne kwasu barbiturowego mają mniejszy wpływ negatywny na ludzki organizm,
dlatego są częściej stosowane
5. Pochodne dioksopiperydyny (piperynodionu)
Działanie pochodnych dioksopiperydyny uzależnione jest od dwóch pozycji w pierścieniu aromatycznym:
ż w dużej części związków na działanie wpływają podstawniki w pozycji 3 np.
O
O
C2H5
C2H5
H3C
C2H5
C2H5
O
N
O
N
H
H
pirytylidon, persedon metyprylon
Pirytylidion, Persedon
pochodna pirydyny pochodna piperydyny
3,3-dietylo-2,4-dioksotatrahydropirydyna
Pirytylidon oraz metyprylon są lekami nie wywołującymi objawów niepożądanych, działające uspokajająco i
nasennie szybko i krótkotrwale. Mają również słabe działanie p/drgawkowe
c.
C2H5
O
O
N
H
glutetimid, glimid  mniej toksyczny
3-etylo-3-fenylo-2,6-dioksopuperydyna
(paxil  preparat będący połączeniem glimidu z rezorpiną obniżającą ciśnienie krwi  dobry lek usypiający)
Glutetimid jest szybko i średniodługo działającym lekiem nasennym. Stosowany jest również jako lek uspokajający i
przeciwdrgawkowy  nie wywołuje wówczas objawów ponarkotycznych i jest mało toksyczny. Jednak po dłuższym
stosowaniu może wywołać tolerancję organizmu
ż wpływ posiada również pozycja 4 - przesuniecie na pozycje 4 (związek d) powoduje powstanie
antagonistów barbituranów  odtrutka przy zatruciu barbituranami. tzw. ANTAGONIŚCI
BARBITURANÓW:
H5C2 CH3
O
O
N
H
bemegrid (ahypnon)
4-etylo-4-metylo-2,2-dioksopiperydyna
(dawniej stosowany był jako odtrutka w przypadku zatruć barbituranami, ponieważ przerywa śpiączkę u osób
zatrutych)
Taka duża różnica w budowie, powodująca wystąpienie antagonistycznego działania świadczy o dużym
podobieństwie struktur mogących działać depresyjnie i pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy OUN
6. Pochodne benzodiazepiny
Pochodne benzdiazepiny są substancjami leczniczymi zaliczanymi do neuroleptyków. Mają działanie p/lękowe,
niektóre z nich mają również działanie nasenne
Przykłady:
1. Nitrazepam i flurazepam
Podstawowym działaniem pochodnych 7-chlorobenzodiazepiny jest działanie p/lękowe (anksjolityczne). Jednak
podmiana chloru w położeniu 7 na grupę nitrową np. nitrazepamie (5-fenylo-7-nitro-1,3-dihydro-2-okso-2H-
1,4-benzodiazepina), podobnie jak wprowadzenie fluoru do rodnika fenylowego we flurazepamie (7-chloro-1-
dietyloaminoetylo-5-/2-fluorofenylo/-2-okso-2H-1,4-benzodiazepina) przesuwają kierunek działania z
p/lękowego na nasenne:
CH3 O
O
H
N N
N N
O2N
nitrazepam O2N flurazepam
F