DSC03336 (5)

—- Gospodarka czasem u, "Chłopach, łfri/mo.,.

Nie wkraczając w uzasadnienia bardziej szczegółowe¹ stwierdzamy, że generalna (nie tylko czasowa) struktura kompozycyjna Chłopów stanowi spójną sumę czterech porządków wewnętrznych tego cyklu.

Jest to po pierwsze, porządek fabularny, na który składają się czytane w swoim kolejnym następstwie wydarzenia fabularne Chłopów: od krowy, która padła Borynie na samym początku Jesieni, po wypędzenie Jagusi w przedżniwny dzień w Lecte. Po drugie, jest to porządek prac rolnych na tradycyjnej wsi: od jesiennego kopania ziemniaków na początku dzieła po żniwa, zwózkę i pierwszą młockę na końcu. Jest to po trzecie, porządek obrzędowo-obyczajowo-liturgiczny: od jarmarku na św. Kordulę w dniu 22 października każdego roku po lipecki odpust na św. Piotra i Pawła w dniu 29 czerwca, też każdego roku; od pierwszej w powieści niedzieli po ostatnią; od pierwszego wesela — Macieja Boryny jesienią, po ostatnie — Szymka i Nastusi latem.

Wreszcie jest to egzystencjalny porządek życia ludzkiego, wyznaczony dwoma głównymi faktami: śmierć i życie. Od śmierci Kuby jesienią w noc wesela Boryny po zgon starej Jagaty-żebraczki latem pod obecność przerażonego księżyka-- Jasia. Bo Reymont stale w tego rodzaju kontrastowe węzły fabularne układa oboczność egzystencjalną życia i śmierci.

Tak przypomniawszy porządki kompozycyjne Chłopów, możemy postawić pytanie, do jakich spośród nich może się odnosić sprawa gospodarowania przez pisarza czasem* jako materiałem konstrukcyjnym utworu. To znaczy, pierwsze ogniwo czasowości każdego utworu epickiego.

W powieści Reymonta porządek fabularny został wkomponowany w obieg czasowy porządków drugiego i trzeciego. Cztery pory roku oraz nawracający wciąż rok obyczajowy--liturgiczny stanowią koło czasowe, po którym obracają się wypadki życia ludzkiego. Tetralogia Reymonta rozpoczyna się z końcem września, zamyka gdzieś z końcem lipca, obejmując wyraźnie dziesięć miesięcy. I wobec tego cała możliwa gospodarka czasem, wszelkie sposoby wewnętrznej chrono-logizacji wydarzeń fabularnych musiały być przez pisarza zaczerpnięte z czasowego następstwa prac rolnych oraz czasowego następstwa w obrębie roku obrzędowo-obyczajowo-

I Znajdują się one w mojej rozprawie Próba nowego odczytania \f^mm\*~pów^m Reymonta._ _ _

liturgicznego. W Chłopach nie chodzą żadne zegary, nie sły-Aafc godzin z wieży wybijanych, za ubogi był na to kościół ypcach, ani też godzin nie widać wyraźnie w świadomości ludzkiej utrwalonych.

Tego rodzaju sytuacja czasowa dzieła miała swoje wielkie korzyści epickie, sprzyjała bowiem sugestii nieprzerwanego trwania, tak niezbędnej w eposie. Ale miała też swoje ograniczenia i niebezpieczeństwa. Polegały one głównie na tym, by poddając powieść swoistej władzy kalendarza nie uczynić z niej jednak kalendarza. Dziesięć miesięcy kalendarza to czterdzieści kilka niedziel. To określone święta ruchome i nieruchome, obydwa szeregi o wiele liczniejsze w XIX wieku.

Tymczasem w Chłopach mimo dotrzymywanej przez twórcę sugestii nieprzerwanego trwania, a nawet ustawicznego nawrotu zjawisk „brakuje” w tych obydwu szeregach świąt następujących: Nowy Rok; Matka Boska Gromniczna (2II); Zwiastowanie (25 III); Zielone Święta (maj lub czerwiec); Matka Boska Żniwna (15 VIII). To ostatnie święto tak doniosłe, ponieważ święto plonów, że Mickiewicz na jego wzór utworzył w Panu Tadeuszu nie istniejące w kalendarzu święto Matki Boskiej Kwietnej.

A ile właściwie w- Chłopach jest niedziel jako dni stanowiących wyraźną jednostkę fabularną: ludzie idą się modlić lub przynajmniej po południu w niedzielę, niezależnie od toku nabożeństwa, coś się w powieści rozgrywa. W obrębie Jesieni dwie niedziele (roz. IV i XI). W ciągu Zimy też tylko dwie niedziele (w r. XII). W obrębie Wiosny Niedziela Palmowa (r. I), Przewodnia, czyli pierwsza po Wielkiej -Nocy (r. IV), i to również wszystko. W ciągu lata: Boryna-siewca umiera nocą z soboty na niedzielę (r. I), Szymek (r. VI) przesypia całą niedzielę, bierze ślub w następną niedzielę, o aresztowaniu wójta i brakach w kasie dowiadujemy się też w niedzielę (r. XIII). Słowem: sześć niedziel w postaci pełnych jednostek fabularnych, cztery (letnie) niedziele ledwo zaznaczone. W całym bowiem tomie Lato tylko jedno święto zostało przez autora naprawdę szczegółowo opracowane: odpust w Lipcach na św. Piotra i Pawła (29 VI, r. II).

Wniosek raczej nieoczekiwany: sama liczba niedziel i świąt, tych wyliczenie na razie pomijamy, jest grubo mniejsza od sugestii kalendarza. A mimo to wrażenie podporządkowania jednostki i jej postępków porządkowi świąt i obrzędów zostało przez twórcę osiągnięte.