DSC04114

■

362_Krzysztof Pilarczyk

Składają, się na niego pisma dydaktyczne o charakterze religijno-moralnym, poetyckim i historiozoficznym: Psalmy (Tehilim), Przypowieści S* łomona (Miszie), Hiob(Job). Pięć następnych tworzy podzbiór zwany Cha. mesz megillot (Pięć zwojów): Pieśń nad pieśniami (Szir ha-smm), Rw Treny (Eicha), Kohelet oraz Ester. Trzecią część zamykają księgi Daniela. Ezdrasza i Nehemiasza (dwie ostatnie traktowane jako jedna księga)oraz Księga Kronik (JDiwrei ha-jamlfH)*» kroniki przedstawiającedzicjcoditwo* rżenia świata do powrotu Judejczyków z wygnania babilońskiego (VI % p.n.c.). Prawdopodobnie jeszcze w połowie I wieku n.e. kanon ten został powiększony, przynajmniej w diasporze aleksandryjskiej, o księgi Baru-cha, Tobiasza, Judyty, Mądrości, Eklezjastyka (Mądrości Syracha) i dwie Księgi Machabejskie. Ostatecznie rabini formujący ''pPalestynio zbiór świ* tych ksiąg judaizmu nie zaliczyli ich*do niego. :•*

Odchodząc od tradycyjnego sposobu liczenia judaistycznegoi kieruj^: się kryteriami stosowanymi przez krytykęditeracką* liczba świętych ksiąg ustalona we wczesnym okresie pobiblijnycm wynosiła w judaizmie palestyńskim 39 i zbiór ten stał się od połowy^II wieku n.e. dla judaizmu normatywny, v

Językiem ksiąg kanonu żydowskiego jbst hebrajski. Tylko niewielkie ich fragmenty zostały napisane po aramejsku. Oba należą dq grupy języków semickich, którymi posługiwano się na obszarze Azji Zachodniej od Mezopotamii do Morza Śródziemnego) i od wyżyn; Anatolii^ Aimemi do południowego wybrzeża Półwyspu Arabskiego; Stamtąd rozszerzyły się na teren Afryki Północnej.

Proces powstawania ksiąg, składających się na Biblię judaizmu, był niezwykle złożony. Trwał on ponad dziesięć wiekówd dokonywabsię w róż-riyćK środowiskach kulturowych. *W żydowskich księgach biblijnych jak w lustizetodbija się kultoradych wieków: mentalność ludzi, ich obyczajowość, wiedza óświecie, warunki społeczne i historycznijoraz religijność. Kiytyczne prace nad odtworzeniem dziejów powstania Biblii starożytnego Izraela trwają od XVIII wieku, a ich rezultatem|są najrozmaitsze hipotez)' mmćjtlub?bardzięj przekonujące, niekiedy zarzucane i ponownie przywracane dó łask. Brak lub niewiele jest w tym zakresie pewników||lie wiemy nadaUdrim byli autorzy poszczególnych ksiąg, kiedy zostały oąe spisane, na jakim etapie przekazu dokonywano ich przeredagową^^to to konkretnie czynił oraz kiedy i kto nadał im ostateczny literacki kształt ki W starożytnym judaizmie (i chrześcijaństwie) na ogół panowałązjna-tymi wyjątkami, opinia, żeTorę napisał Mojżesz. Utrzymy3f sięona aż

po czasy nowożytne* Mogłoby się wydawać, że ma ona podstawę w bardzo starożytnej tradycji, sięgającej początków literatury biblijnej. W rzeczywistości jednak pierwsze wzmianki o Mojżeszowym autorstwie pochodzą dopiero z dzieła Kronikarza, anonimowego autora, który na początku [V wieku p.tLe. w Judei syntetycznie ttjął dzieje Izraela (zob. Księga Kronik). Nie jest też pewne, czy ma on na myśli Mojżesza jako autora całego dziś nam znanego Pięcioksięgu. Najstarszym świadectwem chronologicznie pewnym na ten temat jest pochodzący z początków II wieku p.n.e. frag-[ ment Mądrości Syracha 24, 23: „Tym wszystkim jest księga przymierza Boga Najwyższego, Prawo, które dał nam Mojżesz*’. Ta opinia zaważyła na późniejszym przekonaniu wyznawców judaizmu i chrześcijaństwa, cze-[ mu między innymi dali wyraz autorzy chrześcijańscy w Nowym Testamencie, pismach powstałych w drugiej połowie I i na początku II wieku n.e. Natomiast najstarsi prorocy Izraela (VHI-VH w. p.n.e.), którzy pozostały Wili po sobie dziedzictwo literackie, choć często odwołują się do dawnych praw związanych z przymierzem synajskim opisywanym w Pięcioksięgu, nigdy nie mówią o ich mojżeszowym pochodzeniu, co bez wątpienia wzmocniłoby siłę argumentacjhza jego autorstwem Tory. Jeszcze bardziej zaskakuje fakt, że za wyjątkiem Mi 6,4, nie wspominają oni w ogóle Mojżesza. Postrzeganie Mojżesza jako autora Pięcioksięgu widoczne jest dopiero w IV-n wieku p.n.e., w czasie, kiedy upowszechnia się w literaturze żydowskiej zjawisko pseudepigrafii. Powstające nowe utwory literackie ■przypisuje się wówczas znanym postaciom biblijnym w celu wykazania, iż wiele nowych praw i zwyczajów krzepnącego od niespełna dwustu lat judaizmu pochodzi¹ ze znacznie starszych tradycji, sięgających początków Izraela. Ta pseudoarchaiozną literatura miała utrwalać i legitymizować poczynania środowisk kapłańskich, kształtujących instytucję młodej, rozproszonej, jeszcze mało zintegrowanej po wygnaniu babilońskim wspólnoty wyznawców judaizmu.

Od XVIII wieku próbowano wyjaśnić liczne zjawiska literackie dostrzeżone w Pięcioksięgu^świadczące o jego niespójności. Obecnie, korzystając z pogłębionej znajomości starożytnego Bliskiego Wschodu, zwłaszcza jego literatui^które weszły do skarbca światowego wraz z odkryciem tabliczek z IjJgarit (Ras-Szamra), Tell el-Amama, Mari, Nuzi, Ebla, „świat Biblii” odsłonił się z większym swym kontekstem religijnym, kulturowym, politycznymi gospodarczym. Izrael ujawniał swe powiązania z dziejami i kulturą sąsiednich narodów, od których niemało zapożyczył, zwłaszcza w dziedzinie prawa, zachowując jednocześnie to, co było jego własnym