DSC04119

372

Krzysztof Pilarczyk

RELIOIA IZRAELA

373

dowa i polityczna (miała ona wpływ na opis prowadzenia walki o tron w cza* sach Dawida - por. 1-2 Sm i 1-2 Kri) oraz piśmiennictwo# okresu hellenistycznego, Równie ważne są także teksty z Teł el-Amama, stolicy faraona Amenofisa IV Echnatona (1364-1346 p.n.e.) i ośrodka kultu Atona, położonej na wschodnim brzegu Nilu między Memfis a Tebami, gdzie odkryto w 1887 roku archiwum Amenofisa IV i jego ojca Amenofisa III (1403*1364 p,n.e.), złożone z około 400 tabliczek glinianych zapisanych pismem klinowym. Stanowią one cenne źródło wiedzy o życiu kulturalno-religijnym Egiptu oraz sytuacji polityczno-etniczneji na Bliskim Wschodzie i w Kanaanie przed zasiedleniem go przez (proto-)Izraelitów. Nie mniejszą wagę mają też odkryte w Egipcie papirusy'i ostraki aramejskie, które pochodzą z kolonii na wyspie Elefantynie (Elefantyna po staroegipsku Jewed= Mia-

Ryc. 2. Starożytny Wschód wjl tysiącleciu p n.c. a

sto Słoni) z V wieku p.n.e, Żydzi, tworzący tam egipski gamizoni, utrzymywali kontakty z Jerozolimą i posiadali własnąświątynię. Odnalezione teksty z Elefantyny ukazują judaizm po wygnaniu babilońsklhfflVI/V w. pm,e>) oraz warunki tycia w Egipcie pod panowanięMperski^H Poznane antyczne piśmiennictwo bliskowschodnie pozwala zaznajomić sięmiędsy imtymiiz obowiązującymi na tym terenie systemami wieizenio-

Iwymi. Ich formą przekaztimazywa, się zwykle mitami. Przez mit rozumie [sięnarrację o bogach i herosach, odnoszącą się do odległej przeszłości. Na starożytnym Bliskim Wschodzie, jak i poza nim, powstało wraz z tym rozróżnieniem kulturowym przeświadczenie, że mity wyznaczają różne perspektywy i przywołują różne szczegóły. Na ogół objaśniają powstanie świata i naturę ludzkiej egzystencji* społecznego porządku jako wyraz aktywności indywidualnego bóstwa* które zwykle stoi na czele panteonu innych bóstw. Przy czym nie są konstrukcjami zwartymi i systematycznymi, wyczerpującymi ów opis. Mimo to są ważne i wraz z innymi odkrywanymi artefaktami rzucają światło na historyczny rozwój. Mity kosmogoniczne mają zazwyczaj etiologiczny charakter. Wyjaśniają jak powstał świat, który jest postrzegany przez pisarza. Jaki był jego pierwotny projekt, chociaż obecnie uległ przemianie pod wpływem ludzkiej aktywności (na skutek uprawy ziemi i urbanizacji). Niemniej — jak ujmują to mity — powróci on do pierwotnego stanu, sięgającego okresu sprzed nastania człowieka. Również sama Biblia w swych kosmogonicznych obrazach jest w dużej mierze mitologiczna. Wiele materiału z pierwszych jedenastu rozdziałów Księgi Rodzaju ma swe wyraźne związki ze starożytnymi literaturami Bliskiego Wschodu i posługuje się ich mitologicznym językiem, używając go już w obrębie nowych tradycji religijnych przenikniętych odmiennymi wierzeniami, których podstawowym rysem jest monoteizm, co stało się szczególnie wyraźne od czasów prorockich (IX-VIII w. p.n.e.).

Pomimo licznych podobieństw pomiędzy tekstami biblijnymi a innymi literaturami starożytnego Bliskiego Wschodu istnieją między nimi także istotne różnice. Często autorzy biblijni przyjmowali z nich formy, pojęcia, schematy literackie, ale odrzucali wszystko to, co było sprzeczne z ich wierzeniami religijnymi. Korzystali bowiem z własnego indywidualnego i wspólnotowego doświadczeni^ z różnych dokumentów i tradycji ustnych, poddając je ocenie umysłu otwartego na religijne inspiracje. Tak zatem wcześniejsze tradycje ustne i literackie wykorzystywali dla potrzeb własnej religiij nadając im, wraz z upływem czasu, coraz wyraźniejszy rys monoteisty eżń^:

2k2* TALMyp>

Przemian?, do jakich doszło w drugiej połowie 1 wieku n.e. po zburzeniu przez Rzymian Jerozolimy i wraz z nią świątyni jerozolimskiej, centralnego miejsca kultu judaizmu, doprowadziły do reorganizacji życia reli-