DSC04122

378 Krzysztof Pilarczyk

waż musielibyśmy między innymi przyjąć niezwykle długą żywotność po-szczególnych patriarchów, zaaprobować ponad czterechsetletni czas niewoli egipskiej i podbój Kanaanu pod koniec XV wieku p.n.e. Prowadzi to do wniosku, że przekaz o patriarchach zawarty w Księdze Rodzaju nie powinien być traktowany jako historyczny, lecz zanim go się poprawnie zinterpretuje, należy określić jego gatunek literacki, historię redakcji, założenia doktrynalne i tradycje, z jakich się wyłonił. Pominięcie tej drogi prowadziło uczonych do łączenia epoki patriarchów z migracją Amorytów około XIX wieku p.n.e. Pójście nią, przy jednoczesnym wykorzystaniu najnowszych osiągnięć archeologicznych, skłania do przesunięcia jej na czas późnego brązu (XIII w.) lub wczesnego żelaza (XII-XI w.).

Można nawet w lapidarny sposób scharakteryzować zwyczaje i wierzenia patriarchów, mając na uwadze fakt, że znane nam z Biblii opowiadania o nich są rezultatem długiego przekazu tradycji i kilkakrotnych ich redakcji. Odzwierciedlają one również bliskowschodni sposób myślenia ich twórców i ideologię wypracowaną na użytek głównie pokolenia Judy.

W tym kontekście patriarchowie izraelscy jawią się jako typologiczne prcfiguraojepóźniejszych Izraelitów! ich sąsiadów Nierzadkoiątoeponi-my (od imion tych osób biorą nazwy późniejsze grupy) wiązane z niektórymi miejscowościami, należącymi do królestwo Judy. Uznanie ich za cpo-nimy, czyli postacie realno lub wymyślone, świadczy o dylemacie, przed jakim stają dzisląj uczeni, chcący zgłębiać dzieje .starożytnego Izraela przy zastosowaniu metody historycznej w oparciu o dość skąpo źródła* których wartość jest ograniczona. Dlatego w biblijnych opowiadaniach o łojach patriarchów należy widzieć, korzystając także z dzisiejszego stanu wiedzy na temat literatur starożytnego Bliskiego Wschodu, nie ich systematycznie ukazaną historię, lecz wybiórczo przedstawione dzieje grup społecznych, politycznych i religijnych identyfikujących się z nimi, jako swymi przodkami, nie przesądzając, czy sami patriarchowie to postacie historyczne (jako tacy są niedostępni), czy fikcyjne.

Łączenie patriarchów z poszczególnymi micjscowoścftill) miało usprawiedliwiać historyczne roszczenia do poszczególnych ziem monarcłlilpół-nocncj w IX i i południowej w VII wieku. Późniejsza Juda z okresu po wygnaniu babilońskim (druga połowa VI w. n.c.) nie mogła już pretendować ani do takiego statusu politycznego, ani do takiej wielkośeMaJe pamięć o dawnej, zmitologizowanej świetności Izraela w niej kultywowano* widząc w sukcesach, przypisywanych zwłaszcza Dawidowi, bożą opatrzność, która jemu i całemu domowi Izraela zapewniała opiekąii pomoa si

Pamięć niektórych kręgów przekazicieli tradycji religijnej sięgała jeszcze w odleglejszą przeszłość. Powoływały się one na postać Abrahama i klanów rodzinnych z nim związanych, których istnienie współczesna kiytyka historyczna datuje na około XIII wiek p.n.e. (to nie jedyna hipoteza, ale bodaj najbardziej racjonalna), widząc w nich (pół)nomadów wędrujących z inspiracji religijnych (nakaz ich opiekuńczego bóstwa rodzinnego) od Ur w Mezopotamii do Kanaanu — ziemi obiecanej im przez Boga. Obietnica ziemi była jednocześnie związana z obietnicą licznego potomstwa. Tradycja kapłańska, związana Z tzw. drugą świątynią jerozolimską (od końca VI w. p.n.e.), przedstawia Abrahama także jako wędrowca z Ur, który wskazuje modelową drogę z Babilonii do Erec Israel, zachęcając tym Judejczyków, ociągających się z powrotem z wygnania, do podjęcia wysiłku odbudowy ojczyzny. Stworzenie takiej paraleli pomiędzy wędrówką Abrahama a migracją wygnańców z Babilonii do Judy było możliwe dzięki pamięci o pierwszym przymierzu protoplasty Izraelitów z Bogiem i wierze w nieodwołalne zwrócenie się Jahwe do Izraela i wzięcie go w szczególną opiekę. Tc wydarzenia miały rozpoczynać - zgodnie z ideologią kapłańską historię Izraela, utrwaloną następnie w części literatury biblijnej.

Religia patriarchów nic była tak rozwinięta, jak to ukazują później ukształtowane o niej tradycje, Należy zastrzec, że jej rekonstrukcja możliwa Jest tylko Irugmentaryozń^ n znane nam szczegóły z przekuzu biblijnego nio Istniały w tradycji od samogo początku. Łączy się ją przede wszystkim z rodzinami, fj nic z plemieniem, grupą plemion czy większym ludem. Abraham i rodziny z nim związane spajoio posiadanie tradycji własnej przeszłości, w tym wspólnego bóstwa, które w ich przekonaniu troszczyło się o nich oraz zupewniało potomstwo i ziemię. Nazywano je w kategoriach rodzinnych „Bogiem mojego/twojego/jego ojca”, W nazewnictwie tym odzwierciedla się bezpośredniość i ufność wobec opiekuńczego bóstwa rodzinnego określanego różnymi imionami, w których zazwyczaj występuje stały człon El (El-Eljon, El-Bctel, El-Olam, EI-Roi, El-Szadaj). Nie wiadomo, na ile różniło się ono w ich pojęciu od znanych im bóstw Kanaan cj-czyków. Nie można się leż dopatrywać w religii patriarchów wyłączności oddawania czci ich bóstwu rodzinnemu. Istotne jest, że Bóg patriarchów utożsamiony zpstał później (choc nic wiadomo dokładnie kiedy) przez izraelskie plemiona Z Jahwe, a wiara Abrahama w Niego i ufność w Nim pokładana stały się modelem odniesień pomiędzy każdym wyznawcą jahwi-zmu a jego Bogiem - Jahwe.