DSC04117

368 Krzysztof Pilarczyk

piśmie. Przekaz ten wywarł znaczny wpływ na ostateczne uformowanie sit ksiąg prorockich. Na wcześniejszym etapie funkcjonowały tylko mniejsze zbioiy spisane, dostrzegalne najlepiej w księgach dwunastu proroków mniq. szych. Pozostałe księgi Biblii hebrajskiej są luźno związane z dziejami Izraela. Ich autorzy są anonimowi. Starali się przez swe budujące opowiadania przede wszystkim pouczać.

O procesie powstawania ksiąg świętych judaizmu należy pamiętać, kiedy przyjdzie się do nich odwoływać w rekonstrukcji dziejów rełigii starożytnego Izraela. Kreślona przez nie historia odbiega znacznie od tej, która wyłania się w wyniku badań krytycznych. Opisane w Biblii hebrajskiej dzieje Izraela ujęte zostały nie w perspektywie historycznej, lecz zbawczej ekonomii Boga, dlatego teolodzy zwykli je nazywać historią zbawienia. Eksponowane są w nich szczególnie ważne wydarzenia dla ludu izraelskiego, takie jak jego wybór dokonany przez Boga, złożona mu obietnica trwania i rozwoju oraz ziemi, wyjście z niewoli egipskiej, przymierze będące umową między Bogiem Jahwe a Izraelem (Izrael zobowiązał się do przestrzegania danego mu przez Boga prawa, a Bóg do opieki nad nim i zachowania go przy życiu), ustanowienie monarchii, ukonstytuowanie po wygnaniu babilońskim wspólnoty teokratycznej skupionej wokółToiy i kultowego centrum w Jerozolimie. Hagiografowie izraelscy postrzegali swą historię głównie w kategoriach religijnych. Wiązano ją na przestrzeni wieków z nieustannym doświadczaniem sacrum, które charyzmatyczni przywódcy Izraela interpretowali i przekładali na normy prawa, rządzące życiem jednostki i całej społeczności, utrwalając w ten sposób świadomość sakralności dziejów Izraela.

Obecnie nikt nie wątpi też w to, że kultuiy starożytnego Bliskiego Wschodu miały bezpośredni wpływ na różne etapy powstawanfipBiblii judaizmu. Wystarczy spojrzeć na występujące w niej przysłowia} przypowieści, narrację historyczną, mity, kodeksy prawa, poematy miłosne, proroctwa, aby dostrzec, że w innych literaturach tego obszaru kulturowego m*ją one częściowo pierwowzory i paralele. Poznanie tych uwarunkowań tekstu biblijnego ma duże znaczenie dla historyka, korzystającegĆK niego przy rekonstrukcji historii religii starożytnego Izraela.

Na (proto-)lzraelitów na poszczególnych etapach ich dziejów oddziaływały różne kultury. Ich wpływy docierały zarówno na teren Palestyny, jak i poza nią, w tych momentach historii, kiedy byli oni w niewoli egipskiej, asyryjskiej, babilońskiej, perskiej, syryjskiej, rzymskiej^wpływyi hellenistyczne) oraz na diasporę żydowską w miejscach jej istnienią|(zwłaszcza

Persja, Egipt, Syria). Znalazło to odbicie w literaturze biblijnej starożytnego Izraela. Tych wpływów przez wieki uczeni nie doceniali. Zainteresowanie okiennymi literaturami wzrosło pod koniec XVIII i na początku XIX wieku m skutek odkryć archeologicznych na Bliskim Wschodzie (od Iranu i Anatolii po Egipt i Arabię). Pozwoliły one w innym świetle spojrzeć na Biblię i prowadziły do lepszego rozumienia wielu jej ksiąg i religii Izraela.

Inwazja Napoleona na Egipt w 1798 roku zainaugurowała wiek odkryć, które trwają do dziś. Najpierw Francuzi, a następnie inni Europejczycy i Amerykanie rozpoczęli odkrywać groby, świątynie i wiele szczególnych miejsc ważnych do rozpoznania długowiecznej egipskiej cywilizacji. W XX wieku prace te rozciągnięto na inne obszary Bliskiego Wschodu: Irak, Turcję, Jordanią, Iran, Syrię, Liban, Palestynę. Stopniowo poznawano języki, którymi | w starożytności tam mówiono, i historię ludów na nich żyjących. Przekopano tysiące wzgórz i innych miejsc, odkryto niezliczone teksty i artefakty. Z badań tych stopniowo wyłaniał się obraz starożytnego Wschodu i śródziemnomorskiego świata, pozwalając na rekonstrukcję jego historii, społeczności, instytucji, religii i wierzeń, zwyczajów i życia ludzi. Na tym tle starożytny Izrael oraz wczesny judaizm, dotychczas znane głównie przez Biblię, były tylko niewielkimi choć ważnym fragmentem, odkrywanego świata.

W dużej mierze wgląd w niego dokonywał się przez dokumenty pisane ¹ hteraturę. Jak udało się ustalić, pierwsze piśmiennictwo pojawiło się w su-meryjskich miastach-państwaeh' Mezopotamii pod koniec IV tysiąclecia pjte. i nieco później w Egipcie, gdzie — jak się przypuszcza - zaadaptowano mezopotamski system piktograficzny, polegający na przedstawianiu przedmiotów, czynnością pojęć przy pomocy obrazów (ikon). Sumeryjski-tni spadkobiercami w tym zakresie była także Babilonia i Asyria. Z czasem, gdy zaczęto używać różnych języków, system zapisu różnicował się, prowadząc do ukształtowania odmiennych alfabetów. I tak listy odnalezione w egipskiej miejscowości' Amaraa, będące korespondencją z Kanaanu do egipskiego suzerena, pisane przez kanaanejskich skrybów (pisarzy), posiadają formę języka babilońskiego z wplecionymi weń wielu lokalnymi idiomamfóH

Od 1823 roku można było odczytywać egipskie hieroglify, a od połowy XIX wieku asyryjskie '® babilońskie pismo klinowe. Potrzeba było jednak ldlkudziesięcfijj lat zanim na początku XX wieku wyniki badań nad nfrńi dało się wykorzystać do prac biblistycznych, W 1901 roku odkryto słynny Kodeks Hammurabiego pochodzący z 1700 roku p.n.e., który pozwala lepiej zrozumieć; genezę prawa izraelskiego. Oprócz niego poznano jeszcze

Religie su.roiyto.cgo BlisWego Wschodu - 24