DSC04118

370 Krzysztof Pilarczyk

dwa starsze: kodeks króla Isin, Lipit-Isztara (1870 p.n.e.), oraz kodeks miam Esznunna (1800). Ich analiza doprowadziła do wniosku, że korzeni prawnych przepisów biblijnych należy szukać nawet w czasach przednio), żeszowych. Plemiona proto-Izraelitów zapożyczyły je w mniejszym lab większym stopniu od ludności, która przed nimi osiedliła się w Kanaanie A zatem niektóre prawa i zwyczaje starożytnego Izraela stanowiły tylko część praw obowiązujących na starożytnym Bliskim Wschodzie.

Teksty ryte pismem klinowym odnaleziono również w Boghazkóy (na wschód od dzisiejszej Ankary), gdzie od 1906 roku prowadzone są wykopaliska. Pozwalają one badać historię państwa Hetytów, które istniało pomiędzy północną Syrią a Anatolią od XVII do XII wieku p.n.e. Umowy zawierane pomiędzy książętami hetyckimi a ich wasalami wykazują częściowo formalne podobieństwo do prawa przymierza Izraelitów zawartego pod Synajem.

Nie mniej bogate zbiory piśmiennicze odnaleziono na terenie Syrii w mieście Ugarit (Ras-Szamra). Gliniane tabliczki, na których je zapisano, zawierają różną treść, między innymi znajdują się na nich teksty mitologiczne i liturgiczne. Zbiory te powstały pomiędzy 1370 a 1190 roJdanp.n.e. (wtedy Ugarit zostało zburzone). Zredagowano je w ośmiu językach: uga-ryckim, akadyjskim, huryckim, sumeryjskim, hetyckim, egipskim, w piśmie klinowym hetyckim i cyro-minoickim (mykeńskim). Mają one dla interpretacji Biblii duże znaczenie. Pozwalają zapoznać się z kulturą i cywilizacją kanaanejską. Odkrycia te przyczyniły się do lepszego zrozumienia tekstów biblijnych mówiących o wejściu proto-IzraclitOTffiM Kanaan u. W mitologii ugaryckicj spotykamy również, zajmującego naczelną pozycję, boga Ela.

Od połowy XIX wieku trwały też prace archeologicznymi terenie miasta utożsamionego z Ur (miejsce pochodzenia Abrahama według wskazania Biblii). Odkryto tam wieżę schodową, kilka świątyń (Enimmacfe, N»-ga) oraz pałaców (Dublahnach, Ehursag, Egipar), ale dla nauk biblijnych największe znaczenie miało znalezienie setek tablic zapisanych w języku sumeryjskim (teksty liturgiczne, mitologiczne, literackie). Do dzisiaj są one odczytywane. Choć Sumerowie nie wywierali bezpośredniego wpływa aa mżymy SzraeL język sumetyjski był językiem liturgicznym BabUł*a^ kóar.alacn»c rcfcppa, Bańloóczykó^z króymi JrakgcgtoanM^i,) ** spofeć w eń wypina w VI wicia, pjinspirowała

rim UMiM i jjil i

Do literatury Babilonu i Asyrii istniał dostęp od XIX wieku dzięki podaniu języka sumeryjskiego i akadyjskiego. Najważniejszy utwór babiloński spisany jest w języku akadyjskim — to epos Gilgamesz (opublikowany w 1930 r.) odnaleziony w Megiddo (kopia pochodząca z XIV w. p.n.e.). Wskazuje on, że stara literatura mezopotamska znana była w Kanaanie już w połowie II tysiąclecia p.n.e. Obecnie korzysta się także ze starszych wersji tego eposu. Zawiera on opis potopu, który jest pod pewnymi względami podobny do opisu biblijnego. Porównanie ich ujawnia też de-i mitologizację prastarych tradycji dokonaną przez autorów biblijnych, którzy wcześniejszy literacki przekaz wykorzystali do propagowania monoteizmu - wiary w jednego Boga-Stwórcę.

Także sumeryjskie i akadyjskie inskrypcje królewskie oraz teksty o charakterze kronikarskim (np. roczniki królów asyryjskich, kroniki babilońskie, korespondencja królów z wasalami i odwrotnie) pomagają w uściśleniu przebiegu niektórych wydarzeń związanych z historią starożytnego ! Izraela. Odkrycia z Mari, miasta nad środkowym Eufratem (obecnie Syria) sięgają okresu środkowego brązu II (2000-1550), gdy rozwijały się pań-[ stwa-miasta mezopotamskie. Znaleziono tam około 25 tysięcy glinianych tabliczek (XIX-XVIII w. p.n.e.) z tekstami o treści gospodarczej, administracyjnej, prawniczej oraz korespondencję ostatniego króla Mari, Zimri-I *Lima. Odsłaniają one historię i geografię północnej Mezopotamii oraz pozwalają dokładniej lokalizować różne miejsca na terenie Syro-Palestyny. Mają także znaczenie dla badaczy języków semickich grupy północno-zachodniej. Okazują pomoc przy określaniu form działalności prorockiej. W końcu przez podobieństwo imion występujących na tabliczkach z Mari do imion biblijnych patriarchów (Abrahama, Labana, Jakuba) przybliżają czasy najdalszych protoplastów Izraela i struktur społecznych, jakie wówczas mogły istnieć.

Z XVII wieku p.n.e. pochodzi natomiast około 5 tysięcy dokumentów zapisanych pismem klinowym odnalezionych w Nuzi, miejscowości leżą-I cej w północnej Syro-Palestynie (dzisiejszy Irak), w dawnym regionie Cha-[ mm, gdzie mieli żyć proto-Izraelici przed przyjściem na teren Kanaanu.

I Teren ten w XVII wieku p.n.e., z którego pochodzą teksty, był kontrolowa-I oy przez Hurytów—lud indoeuropcjsŁi przenikający do Mezopotamii z pół-I nocy (znamy go z Biblii jako Hurytów i Hiwitów).

Nie umiej ważna dla zrozumienia tekstów biblijnych jest kultura Egip-[ ta. Do jej poznania skłania pobyt części proto-Izraelitów w kraju faraonów.

Szczególne znaczenie mają inskrypcje w piramidach, literatura propagan-