DSC04141 (8)

LXX2CIV ŹRÓDŁA HISTORYCZNEJ POWIEŚCI

grafii stolicy Litwy (Wilno od początków jego, Wilno 1842— 44), dostarcza nam świadectwa wyraźnie ideowo zaangażowanego stanowiska wobec przeszłości narodowej, stanowiska paralelnego do tworzonych właśnie powieści ludowych. Nie dziwimy się zatem, że płynące stąd uczuciowe traktowanie tematu musiało wpłynąć na jakościowo wyższy stopień obróbki surowego materiału, dając w rezultacie owo „tworzenie w duchu” zabytków plebejskiej literatury XVI i XVII w.

Stosunki na dworze króla Zygmunta Augusta w Knyszynie opisał Kraszewski na podstawie tłumaczenia wyjątków z dzieła szesnastowiecznego kronikarza Świętosława Orzelskiego Interregni Poloniae libri VIII (Bezkrólewia ksiąg ośmioro), ogłoszonych przez J. U. Niemcewicza w t. I Zbioru pamiętników o dawnej Polszczę (Warszawa 1822). W tymże tomie Zbioru... znalazł tłumaczenie fragmentów biografii kardynała-legata papieskiego w Polsce, Jana Franciszka Commendoniego (1524—1584), skreślonej przez jego sekretarza Gratianiego, pomocnika kardynalskich intryg.

Z tego źródła zaczerpnął niektóre szczegóły do fałszywego, jak wiadomo, obrazu dziejów reformacji w naszym kraju.

Literackim wzorem tak płodnego w przyszłości motywu niewoli tatarskiej był epizod o walkach z Tatarami Hiszpana, nazwiskiem Don Fernandes Guzman di Medina Czeli, przyjaciela Jana z Tęczyna z powieści J. U. Niemcewicza pod tym samym tytułem.

Na motywie niewoli tureckiej oparta jest naiwna bele-tryzacja autentycznego zdarzenia, dokonana przez Konstantego Majeranowskiego (Pielgrzym z Tęczyna), zatytułowana Historia Marka Jakimowskiego („Pszczółka Krakowska” 1822, t. HI). Bohater opowiadania dostaje się do niewoli tureckiej pod Cecorą. Spotyka wśród branek ukochaną Katarzynę, dzielnie się opierającą Turkowi Rassym-bekowi, który ją odkupił na targu niewolników. Oboje zostali umieszczeni na galerze. Jakimowskiemu udało się opanować statek, unieszkodliwić prześladowcę Katarzyny i powrócić przez Rzym do Polski.

Znaczną część bardzo zresztą słabego romansu Antoniego Koźmińskiego Dobromir Podołaniu (Warszawa 1827), utworu niewątpliwie znanego Kraszewskiemu, zajmuje epizod niewoli tureckiej bohatera tytułąwego. Koźmiński potraktował jednak temat w pewnej mierze operetkowo (intryga haremowa); nie starał się oddać tragizmu sytuacji jeńców oraz nie wprowadzał naturalistycznych opisów nędzy więziennej i galerniczej^ft.

Opisy krajobrazu stepowego, nadmorskiego i krymskiego oraz tych samych okolic dotyczące wzmianki topograficzne w epizodzie niewoli tatarskiej zaczerpnął pisarz z autopsji, tj. z wrażeń ze swej podróży do Odessy w r. 1843, które zresztą ogłosił w postaci sprawozdania podróżniczego, zatytułowanego Wspomnienia Odessy, Jedyssanu i Budżaku (Wilno 1845—46). Tak np. opis prowadzenia jeńców przez uliczki Białogrodu do zamku nad limanem Dniestru, dalej opis tego zamku (koniec III tomu powieści) odpowiada opisom wymienionej co dopiero, podróżniczej książki Kraszewskie/go (t. III, s. 32—35 i 59—61), Okazuje się dalej, że ponury, naturalistyczny opis więzienia w jednej z baszt zamkowych, do którego wtrącono młodego Czu-ryłę (rozdz. I, t. IV powieści), pochodzi nie tylko z autopsji, ale jest również owocem pilnego studiowania materiałów źródłowych do dziejów Polski, w tym wypadku Pamiętni-ków o Koniecpolskich (Lwów 1842), wydanych przez Stanisława Przyłęckiego, co autor zresztą kwituje w przypisie na s. 61 Wspomnień podróży... Opis powieściowy wstrząsa iście dantejskim obrazem więźniów przykutych łańcuchami do

⁸ Na utwory Koźmińskiego i Majeranowskiego zwróciła u-wagę Maria Stankowska w swej cytowanej już pracy.