DSC04816

Schemat ten jest oczywistym uproszczeniem. Porządkuje jednak zjawiska liryczne według elementów strukturalnych nieodzownych przy analizie.

Trzeba podkreślić, iż rzadko występują typy strukturalne w postaci czystej. Poszczególne konstrukcje zazębiają się, ale to właśnie tłumaczy schemat poprzez zasadę sąsiedztwa. Liryka bezpośredniego wyznania przybiera często formę zwrotu do adresata (erotyki) czy uogólnień pojęciowych. Czyste wyznanie dalekie jest od epickiej rozlewności, czy przedmiotowości dramatu — dzieli je od tych rodzajów szereg lirycznych typów wypowiedzi zbliżonych bądź do epiki, bądź do dramatu, co uwidocznia schemat. Te strukturalne kategorie wewnątrzrodzajowe liryki nie stanowią jednak nazw pustych (jak typy przeżyć) czy nieokreślonych (jak gatunki pojmowane ahistorycznie). Są konkretne, wynikają z kształtu językowego wypowiedzi, a ich przydatność sprawdza się nie w teoretycznych spekulacjach, ale w praktycznej analizie tekstu. Z tego względu systematyka liryki według kategorii strukturalnych jest zabiegiem pożytecznym.

BIBLIOGRAFIA

E. Balcerzan: Sytuacja gatunków. W: E. Balcerzan: Przez znaki. Poznań 1972.

M. Głowiński: Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej, W: M. Głowiński: Powieść młodopolska. Wrocław 1969, s. 14—37.

H.    Markiewicz: Rodzaje i gatunki literackie. W: H. Markiewicz: Główne problemy wiedzy o literaturze. Kraków 1966.

I.    Opacki: Krzyżowanie się postaci gatunkowych jako wyznaczników ewo

lucji poezji. W: Problemy teorii literatury. Wrocław 1967, s. 164—206. C. Zgorzelski: Historycznoliterackie perspektywy genologii w badaniach nad liryką, „Pamiętnik literacki" 1965 z. 2.

C. Zgorzelski: Perspektywy genologii w badaniach poezji współczesnej. „Teksty” 1975 nr 1.

1. EPIKA I JEJ PODSTAWOWE KATEGORIE: NARRATOR,

ŚWIAT PRZEDSTAWIONY, CZYTELNIK

Do niedawna nauka o literaturze traktowała epiką jako rodzaj literacki orzekający wyłącznie o świecie zewnętrznym i dlatego koncentrowała uwagę jedynie na świecie przedstawionym. Szczególny nacisk kładziono na elementy tworzące świat przedstawiony, tj. na postacie literackie i zdarzenia. W wyniku . takich założeń analiza dzieła epickiego sprowadzała się do omówienia i interpretacji fabuły, co miało doprowadzić do uchwycenia problematyki utworu. Jednakże dawne metody analizy są bezsilne wobec literatury współczesnej, która rezygnuje z akcji i wątków. Toteż dziś analiza świata przedstawionego już nie wystarcza, trzeba zwrócić uwagę na kategorie, które są pozornie niezauważalne, ale istnieją, bo muszą istnieć w każdym komunikacie językowym. Są to: nadawca, tj. podmiot mówiący, noszący w epice miano~ narratora, oraz czytelnik, rozumiany jako kategoria zawarta w dziele, tzn. fikcyjny odbiorca, do którego narrator kieruje swoją wypowiedź i który zostaje przez tę wypowiedź zaprojektowany (np. czytelnikiem Marty Orzeszkowej będzie ktoś, kogo trzeba przekonać o konieczności kształcenia kobiet, a ńie obywatel Polski Ludowej uważający tę sprawę za oczywistą^!

Spróbujmy odszukać trzy kategorie epiki: narratora, świat przedstawiony i czytelnika w podanych niżej fragmentach i scharakteryzować je.

Zawołali Stacha, co był stójką.

— Weż go ta i daj mu na pamiątkę.

343