klstidwa013

20 c. Moszyński: kultura ludowj

koń, to znaczy gwiazdy Wozu (Ursa major)¹. Obraz ten jest oczywiście wywołany przez pozorne obracanie się Wozu (podobnie jak i innych gwiazd naokołobiegunowych) dokoła Polarnej Gwiazdy. Już starożytnych najbardziej uderzało w gwiazdozbiorze Wozu, „że on nigdy nie zachodzi, lecz zawsze wkoło się obraca; stąd to poszedł u rzymskich wieśniaków obraz gumna (ob. i porówn. cz. I, str. 201, tabl. IX, rys. 1), na którem siedm wołów, młócąc, obraca się dokoła" (L. Preller)¹.

8^{1 2} Poza terenami słowiańskiemi koncepcja „niebieskiego słupa" spotyka się, czy też spotykała, zarówno na zachodzie i północy jak na wschodzie. Według niektórych badaczy niemieckich zawalenie się nieba, dźwiganego przez potężny słup, miało być u celtyckich i germańskich ludów najdawniejszym z wątków, objaśniających koijiec świata. U Lapończyków (oddawna bezpośrednio sąsiadujących z Germanami) słyszymy również o słupie świata lub słupie nieba, a jest nim tam Gwiazda Polarna (która obok tego, jak już wiemy, uchodzi u nich za „gwóźdź", § 6). Bardzo bliskie poglądy panują śród wielu ludów Azji; stąd ciekawe nazwy dla Północnej Gwiazdy, zapisane z ust Tunguzów, Mongołów i różnych ludów tureckich: .złoty słup, żelazny słup i t. p. Szczególnie bliskie względem wielkoruskiego „stożara" czy „koła" są poglądy Kirgizów i innych ludów tureckich, widzące w Gwieździe Polarnej „potężny słup do przywiązywania koni".

Nietylko u współczesnych, lecz i u starożytnych ludów Azji Gwiazda Polarna zajmowała poczesne miejsce. Już Rigweda nazywa ją osią świata. Bywa też ona mianowana pępkiem nieba i odpowiednio dla niej wyznacza się pępek ziemi, gdzie wznosi się drzewo rajskie. Ów pępek ziemi m. i. często występuje w zamawianiach słowiańskich, zwłaszcza wielkoruskich, a drzewo mityczne „cienkie i wysokie, o liściu szerokim" (żywy sobowtór „niebieskiego słupa") pozostawiło mnóstwo śladów w obrzędowych i pochodzących od nich pieśniach na północy i południu Słowiańszczyzny.

W pozornem przeciwieństwie do wszystkiego, o czem wyżej, w ludowej kosmografji Słowian Gwiazda Polarna, jak zobaczymy w § 23, zajmuje bardzo niewiele miejsca i przeważnie nie posiada nawet własnej nazwy, a koncepcje „gwoździa", „wrzeciona" czy „słupa niebieskiego" występują naogół całkiem od niej oddzielnie. Ze względu jednak na to, że w niektórych stronach Wielkorusi lud do dnia dzisiejszego zna ją i nazywa „stożarem" (stożar), pojmując jako pal, dokoła którego m. i. chodzi wół, nasuwa się przypuszczenie, czy nie nosiła ona ri^g^ys ^nazwy ‘yolostoźan¹ 'słup do uwiązywania wołów’ i czy ⁿ*^{e t0 w}^%ie nazwa, uległszy semantycznemu wykolejeniu, dał£* początek tak późnym odmianom jednego ze starych imion Plejad (ru£* ^ołosoża^ stożary, bułg. stożari i t. d.; ob. §21).

Obole pomysłów, obj _aś_ni_aj ącyeh zawieszenie nieba nad ziemią przez przy'ł^mowanie ^^e(^Uego słupa (na którym się niebo obraca), istnieją też i* Słowian inn^ przyjmujące znaczniejszą ilość podobnych podpór alt?⁰, i zgoła nie_w^_{ce Q} kamieniach, co mają dźwigać na sobie niebieskie sklepienie, pakież lub podobne poglądy napotykamy u ludów _poza-słowiański,_h

9. JeŹ^e^ Gwiazda Polarna pozyskała sobie w pojęciach wielu ludów bar<^^zo wybitne st_anowi_sk₀ i _Rtała się dla niektórych osią całego świat# albo P⁰P^rostu jedyną mocą, utrzymującą niebo a wraz z niem i    ^ca^ ^w dotychczasowych posadach, to nie były to oczy

wiście pogody ugrunto\_{Vane na} bezpośredniem doświadczeniu, lecz wysnuto wyłącznie ^z błędnych obserwacyj i założeń. Na całkiem innych, zup^e^ⁿ^^e bezpośr_edrdo sprawdzalnych przesłankach gruntuje się ogromii^{e znaczenie s}łońca, przedewszystkiem jako twórcy dnia i nosiciela ^c’^eP*^{a a} poza t_em j_ako miernika czasu (ob. rozdz. 5. i 11.).

W zup^ełne3 zgodzie _{ze zn}anym poglądem na Ziemię jako na pływający krąg, zewsząd otoczony wodą (§ 25), wieśniacy słowiańscy sądzili do^^ed^awna P°^Szechnie, że słońce wschodząc wynurza się z morza, a zaś zachodzą^ _Zp_0wr0t_em w nie się zanurza.

Pozorn^e drogi slońeą _{na n};_ebie: „niska" w zimie, „wysoka" w le-cie, są oczy'™^c'_^e ludowi (j₀b_rze znane, niekiedy (w Bulgarji naprzy-klad) wyznaczają przytęp wieśniacy daty, od których rozpoczyna się droga „letnia czy „zimo\f_a« Rozróżnia się też powszechnie „zimowy" czyli „mały“ wschód od „letniego" inaczej „wielkiego". Wiedzą również wieśni^acy. że słońc₆ nigdy nie bywa u nas wprost nad głową, lecz mija Z^en't> mając g_Q po stronie prawej. Naśladują nawet ten bieg (od wschodu ku Południowi i stamtąd na zachód), zachowując przy wielu czynnościach rytualnych kierunek zwany u nas „za słonkiem" (u Wielkorusów _y pósołoń, u Serbochorwatów oposun, naoposu# ¹ k d.), to znaczy krążąc w ten sposób, aby mieć środek zataczanego P^rzp^z się kolą p_{Q r}ę_Ce p_rawej (₀ tern patrz niżej w rozdz. 11).

Wyróż#^ianie stron §_vvj_ata) które tak wrosło w ludową kulturę, że wzmianki o „usich $_atjr_rich starónuśkach¹¹ („wszystkich czterech _stroneczkach“) od_naj_duj_{emy nawet} w improwizowanych zawodzeniach żałobnych, a birą_e pokłonów w te wszystkie strony — w róż-

, _0d „oi* 'wór i stos^ _{(£= stog3ro}.) ._paP.

* Przesuńcie nazwy mogj₀ zap_ewne ułatwione tem, że do Wozu lud zalicza 7 gwiazd)^{a w} ^ ©jadach pospolicie dostrzega 6 czy 7.

1

¹ Taki Ursa minor, wyjąwszy Gwiazdę Polarną, jest tu przez lud pomijana.

2

Większą ilością wołów młócono także w Azji. Tak np. w „Materiałach po etnografii irańskich plemen Srednej Azii", ogłoszonych w r. 1911 przez M. S. An-dreeva i A. A. Połovcova, widzimy na tabl. II młóckę w 6 ujarzmionych wołów.