klstidwa021

36 i. Moszyński: kultura ludowa

pewnością należących do siebie. Są to wyrazy: młrs. (Polesie zachodnie) vołosożyr, błrs. (Polesie środkowe) vołosozar^l, wysożar,. wkrs. vołosoźary, visożary, stoż&ry, sożar, bułg. (zachodnia Bułgar ja!) sto ż a ri, bułg. (pospolite) ylasi, vlasci albo vlasc'i,. serb.-chorw. lastoźare albo lastiżari, lastarice, hlastarice, vlasići, via§ići, słoweń. vlastovice etc. Rozległy a rozproszony zasiąg tych różnolitych form, ogarniający pewne cząstki Polesia i Wielkorusi z jednej, a zaś Bałkany z drugiej strony, wskazuje ponad wszelką wątpliwość, że mamy tu do czynienia z bardzo starą nazwą^ Nieobcą była ona pierwotnie i Ukrainie, gdzie jest zresztą do dziś. dnia używana (młrs. yołosoż&r), ale już w zmienionem znaczeniu: ^fOrjon’ (patrz dalej § 8).

22^{1 2} Tyle o nazwach najciekawszej grupy gwiezdnej słowiańskiego ludowego nieba. Zwróćmy obecnie uwagę na Orjona, który — jak powiadają nasi włościanie — „idzie tak samo jak słonko od wschodu na zachód, ale ani tak wysoko jak słonko w lecie, ani tak jak w zimie, tylko średnią drogą"². Najpospoliciej lud wyróżnia pod osobną nazwą tylko 3 gwiazdy, stanowiące t. zw. Pas Orjona; niekiedy jednak uwzględnia i inne pobliskie. Tak naprzykład w tej samej wsi,, skąd pochodzi przytoczone przed chwilą określenie drogi Orjona,. a gdzie go zowią kosami, zanotowano z ust włościan, że owe kosy składają się z trzech gwiazd, ale „pod niemi są jeszcze drugie kosy", w których są także trzy gwiazdy, lecz mniejsze i ciemniejsze od pierwszych. Podobnie według Białorusinów z nad jeziora Naroczy w Orjo-nie „jest 3 i jeszcze 3 gwiazdy" (ob. też niżej str. 37 odnośnie do Serbo-<jhorwatów). Najbardziej rozpowszechniona słowiańska nazwa dla Pasa Orjona (czy dla Orjona) urobiona została od nazwy kosy lub kosiarzy. Nazwa ta przedstawia następujące odmiany. Na Białorusi,, w pewnej okolicy centralnych Karpat oraz w Słowenji i graniczącej z nią cząstce Chorwacji notowano wyrazy, prawidłowo kontynuujące 1. przypadek 1. mn. prasł. ²kostcL 'kosiarz⁵; zasiąg wskazuje, że jest to odmiana najstarsza. Na znacznym obszarze rdzennej Polski mamy lokalną formę ko śni ki. Ustępuje ona wyraźnie przed nowszą od niej na terytorjum Polski, a poza tern szeroko znaną na Małorusi, na południowych skrawkach Białorusi i nieobcą zapewne na Wielkorusi ² formą kosiarze — kosari. Z drugiej strony na południowo-zachodnim skrawku Polski, w pewnej okolicy w południowo-zachod-niem Poznańskiem (która i pod innemi względami wykazuje szczególne związki ze Śląskiem) oraz w Czechach¹ jest w użyciu czwarta odmiana tejże zasadniczej nazwy: kosy.

Nazwę, znaczącą tyle co 'kosiarze’, tłumaczy lud tu i owdzie tem, że 3 gwiazdy Pasa Orjona — a do nich to się ona w ściślej-gzem znaczeniu wyłącznie stosuje — stoją rzędem „jedna za drugą, jak kosiarze, kiedy koszą". Być może, iż właśnie takie uszeregowanie gwiazd poddało ludowi nazwę dla nich; byłoby to zwłaszcza wtedy bardzo prawdopodobne, o ileby można przyjąć, że koniec okresu niewidzialności Orjona bezpośrednio poprzedzał kośbę, albo początek okresu widzialności ją zwiastował. Jak już wiemy jednak, w czerwcu-lipcu Orjon właśnie jest niewidzialny i ukazuje się dopiero w samym końcu ostatniego miesiąca i na początku sierpnia; <jo najwyżej więc,, wyjąwszy takie okolice jak Polesie, gdzie kośba trwa szereg miesięcy, możnaby myśleć o otawach. Zresztą — o ile przyjmiemy znaczną dawnośó nazwy „kosiarze" — musimy się liczyć z faktem, że naprzykład przed kilkunastu wiekami okres niewidzialności odnośnych gwiazd a tem samem i okres ich ponownego ukazania się w lecie przypadał na nieco inne daty niż dzisiaj. Także i miejsce powstania nazwy nie jest przy tych rozważaniach obojętne. Nie możemy się przytem ograniczać do terenów Słowiańszczyzny, bowiem nie mamy żadnej pewności, czy pomysł nazwy jest co do pochodzenia słowiański. Mniejsza już, że i część Niemców oraz Litwini Pas Orjona nazywają „kosiarzami" (lit. SSnpjuwiai)⁸; ważniejsze, że i Finowie-Suomi mają dla niego podobną nazwę: Vaina-moisen viikate'kosa Wajnamojny’. Nie znając zaś dobrze skandynawskich ani północnowielkoruskich nazw Orjona, nie możemy snuć żadnych domysłów na temat kierunku ewentualnej pożyczki; to znaczy, nie wiemy nic zgoła, czy od Słowian do ludów północy poszła zajmująca nas nazwa, czy też może odwrotnie od ostatnich do Słowian.

Na Bałkanach, wyjąwszy Słowenję i zachodnią cząstkę Chorwacji, nazwa „kosiarze" (kości, kosce), o ile mi wiadomo, nie jest znana. U Serbochorwatów jej miejsce zajmują śćapi, stąpi, śtapci, śtapovi (porówn. stąp, śtapac 'kij, kijek, prątek’). Już sama forma gramatyczna tej nazwy (użycie liczby mnogiej) wskazuje, że nie powinnaby się ona odnosić do samego tylko Pasa Orjona, lecz prócz niego jeszcze do rzędu gwiazd, znajdujących się w pobliżu. Istotnie jedno ze świadectw etnograficznych, powtarzając słowa ludu, wyraźnie stwierdza: „dva su ścapa, u svakomu po 3 zvizde, jedan §ćap niże, drugi vise, uvik idu za vlaśićin mało podaje od ńi“. , (Coprawda odnośne źródło nie mówi wyraźnie, o jaki gwiazdozbiór

Ir—:r.—

K. ¹ Bliżej zasiąg tej nazwy w Czechach nie jest mi znany.

Hfr * Jednak słownik Nesselmanna (r. 1850) tłumaczy na str. 515 lit. szenpju-Hfcs: 'der Hundstern, Sirius, bei dessen heliakischem Aufgange die Heuernte beginnt\

1

¹ Sic! Na tym samym obszarze mówi ludność silaha albo sile ba (‘rodzaj wierzby²) zamiast śileha; bucók zamiast bućók; cy zamiast ćy.

*    Notatka z okolic Krosna (wieś ruska).

2

   Słownik Wł. Dala podaje w tomie 2. na str. 441 (wyd. 3) wyraz kosari z gubernji tulskiej jako nazwę gwiazdozbioru, nie określając go jednak bliżej.