klstidwa162

312 L. MOSZYŃSKI: KULTURA. LUDOWA

kazu. W mieście Kutaisie (na terytorium kartwelskiem) nikt nie wejdzie do pokoju, gdzie leży kobieta rodząca czy położnica, nie „ogrzawszy się“ wprzód u ogniska; gdyby bowiem wszedł, nie uczyniwszy tego wstępnego zabiegu, wkroczy za nim zły duch i sprowadzi obłęd na chorą. W miejscowości Abasza, aby uchronić się od napadu demonicznej choroby, zwanej uźmuri, należj^r wieczorem trzykroć przekroczyć ogień i za trzecim razem otrząsnąć się nad nim, a głowienką przysma-lić włosy po obu stronach głowy *. Ogniowi zresztą przypisuje się własności odwracające z pewnością nietylko dlatego, że parzy i spala, lecz również ponieważ, rozpraszając mrok, daje jasność, której złe potęgi na-ogół unikają (czytaj: która tłumi w człowieku obawę ciemności; ob. rozdz. 11.). Tym względem przedewszystkiem tłumaczy się zapewne władza odpędzania zła, przypisywana świecom. Z drugiej strony przez odpędzanie i niszczenie zła ogień pełni oczywiście funkcje oczyszczania (od zła), podobnie zresztą, jak i inne środki apotro-peiczne. Jak wiadomo bowiem, zło w najszerszem rozumieniu wyrazu (włącznie ze złem etycznem, jak np. grzech etc.) nosi w magji ludowej nie duchowy, etyczny, a zupełnie konkretny, materjalny charakter; można je więc niszczyć i odpędzać na drodze fizycznej.

W związku z wielką apotropeiczną mocą ognia pozostaje podobna moc, przyznawana przedmiotom, co go wytwarzają albo które są przezeń wytwarzane, czy też nawet tylko doń podobne. Więc np. ponieważ iskry, miotane z krzemienia, mają własność odstraszania czy niszczenia zła, przeto u niektórych Słowian podobną władzę przypisuje się i samym krzemieniom. To samo widzimy w krajach, sąsiadujących od zachodu i wschodu ze Słowiańszczyzną, a u Ormjan Transkaukazji krzemień uchodzi za dobrą broń nietylko przeciwko demonom, lecz i wilkom, tak że nosi tam nawet nazwę „spalacza (albo rozrywacza) wilków". Po ogniu też — zdaniem niektórych badaczy — miał wziąć jakoby w spadku odwracające własności węgiel, środek magiczny, dobrze znany m. i. i Słowianom. Czerwonej znów barwie ognia zawdzięcza podobno — jak to się zwykle przypuszcza — apotropeiczną swą wartość czerwień (t. zn. czerwona barwa). Czerwone chustki nagłowne, takież czepce i czepki dziecinne, wstążki, tasiemki (zawieszane luźno lub przewiązywane), szmatki, pasy, korale etc. są to słynne środki ochronne (przeciw urokom etc.) zarówno u Słowian, jak i wogóle na znacznych obszarach Europy. Na ziemiach słowiańskich chronią one nietylko ludzi, lecz także domowe zwierzęta a nawet ogrodowizny po zagonach i t. p.

246. Dość wyraźnie spokrewniona z parzącym czy palącym ogniem jest pod względem magicznego oddziaływania parząca wzgl.

¹ Ostatni szczegół rzuca nieoczekiwane światło na zupełnie podobny zwyczaj, praktykowany na pewnych obszarach Słowiańszczyzny w stosunku do nowożeńców podczas wesela (ob. cz. III).

paląca pokrzywa, dlatego więc poświęcimy jej nieco uwagi na tem miejscu, oddzielając ją (podobnie jak oddzieliliśmy krzewy ciernisto i zioła kłujące; ob. § 241) od zespołu innych roślin apotropeicznych (ob. niżej). Używają pokrzywy, jako broni magicznej, Słowianie południowi i zachodni, ale przedewszystkiem jest ona w tym charakterze ogromnie rozpowszechniona na Rusi. Tam nawet ogniska świętojańskie — w okolicach, gdzie władze zabroniły je palić — zastąpiono stosami pokrzyw (niekiedy, jak w Woroneskiem, w pomieszaniu z ostem), i przez owe stosy młodzież skacze zamiast przez ogień. Wieśniacy ruscy często zabezpieczają swe obejścia w przeddzień św. Jana, kładąc lub wieszając na bramach, nad drzwiami czy pod dachem pokrzywę; wierzą bowiem, że wiedźma, wchodząc do nich nocą, „nogi sobie o nią poparzy", albo „oczy sobie pokłuje" i t. p. Tu i owdzie zawieszają na łby krów, zagrożonych tej doby przez czary, wieńce z pokrzyw. Także w niektórych okolicach Bułgarji kładą wieśniacy w przeddzień św. Jerzego (obok głogu) pokrzywę u drzwi wszystkich budynków i pod wezgłowia pościelinazajutrz zaś kobiety i dziewczęta przybierają nią (i głogiem) okrycia głowy. Biją się też podówczas nawzajem tem zielem, która to praktyka nieobca i¹ ²innym Słowianom ma na celu (w świetle porównawczego ujęcia odnośnych danych) bądź zabezpieczenie od złego (zwłaszcza od chorób i t. p.), bądź też — zależnie od okoliczności — wypędzenie go z osoby uderzonej (porówn. §§ 152 i 211). Również i w dniu świętego Jana pokrzywa jest w Bułgarji w użyciu. Ochranianie się przy pomocy pokrzyw od wiedźm nieobce jest i Serbochorwatom. U Słoweńców, Słowian zachodnich a poczęści na Rusi pokrzywa broni poza tem od burz czy piorunów; to też np. u nas palą stosy tego ziela przeciwko groźbie burzowych chmur, zaś coś podobnego widzieć można i w Słowenji. W Polsce chroni lud pola od uroku, zatykając tam w ziemię wiechy z pokrzyw (albo z ostu). I t. d.

247. W § 152 była już mowa o magicznem znaczeniu dymu, jako wykurzającego z danego miejsca, z człowieka, ze zwierzęcia czy z przedmiotu wszelkie zło, choroby i t. p. zupełnie w ten sam sposób, jak wykurza owady czy gady lub inne stworzenia z jaskiń, mieszkań etc.². Ponieważ zaś zło i t. zw. „nieczystość" w pojęciach ludu łączą się ze sobą jaknajściślej, więc i wszystko, cokolwiek jest „nieczyste", oczyszcza się zapomocą dymu, wykurzając zeń ową „nieczystość"³ (po-

¹ Porówn. używanie pokrzywy przez położnice bułgarskie (macedońskie), które trzymają tę roślinę pod poduszką, dla obrony od pewnej demonicznej choroby, zwanej s e n k a.

* Porówn. tu np. m. i. FFComm. t. 8, nr 40/41, r. 1921, str. 57.

Ob. np. typowe „oczyszczenie" położnicy u ludów syberyjskich, FFComm., 1. c., 57; P. Pallas, Reise durch verschiedene Provinzen des russ. Reichs, t. 3, r. 1776, str. 378.