DSC06292 (2)

224 Czytając Mickiewicza

Na mój wiek męski, wiek klęski;

Polały się łzy me czyste, rzęsiste...

Żadna nauka krzepiąca nie płynie z tego wiersza, płyną tylko łzy w refrenie, w zdaniu powtarzanym tak, jakby ten płacz nie Skończył się nigdy i nigdy nie ukoił pokonanego...

Każdy wrażliwy na poezję przyznaje, że to arcydzieło liryczne. Dlaczego? Stanisław Czernik, teoretyk „autentyzmu”, umieścił ten właśnie wiersz Mickiewicza na szczycie swojej hierarchii wartości poetyckich, podając go za wzór liryki, którą propagował. Lecz słyszałem także inny głos: że przecież, gdyby tego wiersza nie napisał Mickiewicz, gdybyśmy nie znali autora — wiersz straciłby swoją moc działania. To świadomość, że tragiczne życie Mickiewicza poręcza prawdę zawartą w zdaniach wiersza, czyni, iż się wzruszamy. Jak więc jest w istocie — czy utwór Polały się łzy ma w sobie artystyczną siłę oddziaływania sam w sobie, czy też jest tylko nieważnym pretekstem do wzruszenia się losem poety, napomknieniem jego życiorysu?

Trudno się zgodzić z traktowaniem tego wiersza (i poezji w ogóle) jako odnośnika do biografii autora. Kto twierdzi, że Polały się łzy nie wzruszałyby, gdyby były bezimienne, w istocie nie czuje poezji, jest niewrażliwy na lirykę. Dlaczego więc ten wiersz jest arcydziełem lirycznym?

Aby na to odpowiedzieć wyczerpująco, aby powiedzieć o tym króciutkim utworze wszystko, trzeba by napisać długą rozprawę.

Kto twierdzi, uwiedziony pozornie naiwną prostotą, że to jest wiersz nieznaczący, banalny — nie widzi nic. Ależ to jeden z najbardziej wyrafinowanych utworów autora Sonetów krymskich, to jeden z najbardziej n o-

watorskich wierszy w języku polskim! Prostota, którą ujmuje, jest tą najwyższą, którą zdobywa tylko kunszt tak wysoki, że się go nie dostrzega.

Przede wszystkim — Mickiewicz powierzył wzruszenie niezwykle plastycznemu obrazowi: łzy polały się n a dzieciństwo, n a młodość, n a wiek męski. I dzięki tej metaforze te okresy życia nie są już abstrakcyjnymi czasami — są czymś w odczuciu naszym jak naocznie, dotykalnie doświadczone sioło, jak widzialna góra i chmura młodości... Zważcie wyrafinowanie tej metafory: wydaje się tak niezwykle naturalną_i naiwnie oczywistą i niedostrzegalną dzięki ukrytej aluzji do codziennego, prozaicznego zwrotu: płakać nad czymś, nad swoim życiem. Przez ten nieznaczny obrót składni uzyskał Mickiewicz efekt najwyższej sztuki: wrażenie zwykłości języka, podczas gdy ten język kryje w istocie rewolucyjną śmiałość wyobraźni. Bo posłuchajcież: czy zdanie „leją się łzy na młodość” — nie brzmiałoby dziś „awangardowo”?

Uzyskawszy plastyczną wizję dzieciństwa i młodości i nastroiwszy słuchacza paralelizmem zespołów dźwiękowych (sielskie, anielskie — górna i duma) na dalszy ciąg i plastycznego obrazu, i rytmicznego podobieństwa — załamał wiersz gwałtownie. Efekt tak silny, że wzruszenie ściska gardło, jakbyśmy i my mieli do łez rzęsistych poety dolać własne łzy estetycznego przeżycia. Wiek męski nie został uplastyczniony, tylko groźnie i surowo trafiony nazwą ciężką jak głaz: wiek klęski. Przeraźliwy kontrast tego wiersza z obrazami i rytmicznym kształtem dwóch poprzednich wierszy — jest wstrząsający. Nie znam poety, który by na tak krótkiej przestrzeni uzyskał tak silny efekt uczuciowy.

Lapidarność, zwięzłość maksymalna — oto co uderza