DSCF0026

4)8 Sąd biskupa kamienieckiego

się mocniej: otczajanno glupo^]2S. Ale pomijając już nonsens czy głupotę, akt interregni uderzał każdego nie uprzedzonego czytelnika czymś gorszym. „Duch, który go dyktował — pisze poczciwy Gerault - był chyba ożywiony całą furią najjadowitszej nienawiści i najślepszego, najokrutniejszego fanatyzmu. Nie masz nic równie ohydnego i oburzającego, jak to pismo, partia, która by ośmieliła się uznać je za swoje dzieło, pokryłaby się niesławą i infamią w oczach świata i potomności”: wprost niepodobna przypuścić, by coś podobnego mogła wydać Generalność, będąca we własnym mniemaniu przedstawicielką narodu. Słowem, wśród cudzoziemców potępienie jednomyślne na całej linii^{1 2 3}.

Opinia polska o akcie bezkrólewia rozbiła się na odłamy. Familia przyjmuje go z głębokim smutkiem, jako „akt pełen jadu i niegodziwości”⁴. August Sułkowski, zajadły wróg Poniatowskiego, perwers, ale umysł bystry i krytyczny, widzi w nim szaleństwo — więc z radością rozrzuca owo szaleństwo po Wiedniu⁵. Cieszą się, lecz nie zachwycają Podoscy, Ponińscy. Zachwyt wmawiają sobie konfederaci preszowscy⁶ wzruszają ramionami konfederaci pruscy⁷. Jakby katzenjammer przechodzi po głowach marszałków i kon-syliarzy po krzykliwej scenie 13 października, aż wreszcie na całe to kłębowisko złudzeń i uniesień spada przeciągłym grzmotem wyrok biskupa kamienieckiego⁸.

„Jeżeli oczywiste oszukanie w Radomiu nie może nas uczynić ostrożniejszymi, jeżeli zdrada przez prymasa i podskarbiego nie potrafiła zrobić nas roztropnymi, jeżeli na ostatek własne doświadczenie, świeże przykłady, bieda i niewola nie może nas przyprowadzić do’ rozumu i oświecenia, trzeba być koniecznie wyperswadowanym, że zguba nasza jest wyroków Boskich przeznaczeniem. Chwyciliśmy się w Radomiu szaleństwa w obłudną deklarację moskiewską przystrojonego... Przysięgał Podoski w Radomiu, Wessel w Warszawie, Mniszech w Wielkopolsce, Pociej z Brzostowskim na Litwie, że tajemnica

detronizacji w moskiewskim gabinecie ułożona, im tylko samym jest objawiona i staraniu ich polecona. Wkrótce jednak czas odkrył i palcem pokazywał, źe jeden podjął się tej zdrady dla prymasostwa, drugi dla przywrócenia skarbu, trzeci przez zemstę, inni dla prywaty, zysku i ambicji...” Przypomniawszy dalej, źe sam jeden ani do zwodzicieli, ani do oszukanych nic należał, rozsypawszy z brutalną otwartością szereg gryzących rewelacji, rżnął tym kochankom swobody okrutną prawdę: „kładziecie głowę w to samo jarzmo, w też same sidła, z których się wyplątać usiłujecie”: ,Jeżeliście tę rezolucją wzięli bez zniesienia się z dworem wersalskim, wiedeńskim i saskim, tedy bądźcie pewni, żeście strzelili do własnej stodoły, narobiliście huku, aJeście majątek wasz podpalili”. Teraz bowiem dopiero grozi wpjna domowa, teraz i wojna powszechna z przyczyny naszej, a w następstwie obojga „kraj polski musi być podzielony”.

Przytłumią to straszne pismo Pac i towarzysze, i sam biskup, ochłodzony „przez powinne wyrokom ich poszanowanie”, do druku go nie odda⁹, ale prawda zostanie prawdą... Zresztą ani szczere wypowiedzenie się takiego Geraulta nie wyczerpywało moralnego sądu o manifeście Generalności, ani potężny wybuch Krasińskiego nie mówił wszystkiego, co było do powiedzenia o nim ze stanowiska polityki narodowej. Najważniejsza rzecz miała się ujawnić nazajutrz: że ten ticte de vi%ueur w ogóle nie był żadnym czynem to było babskie pomstowanie, rozpaczne folgowanie złym humorom¹⁰, za którym nie szły żadne nowe akty woli. Bo i cóż przyniósł czas najbliższy?

„Pióra wypadły z rąk negocjatorom” — tryumfował Dumouriez¹¹. To była prawda, ;,fałszywy brat” Mokronowski dojedzie wreszcie do Białegostoku, prześle Warszawie przez panią krakowską patriotyczne kazanie, lecz na tym

1

etrangement trompes par leur roi* etc, Durand 28 XI (cesarz w ogóle nie lubi) Poniatowskich). Rozważano nawet w Wiedniu projekt pożyczki dla Generalności pod zastaw dóbr jej kierowników: Durand 28 XI i 15 XII.

2

   Weymam do Suworowa 14 IV 1771 (BNar.).

3

   8 XII; tenże o manifeście gravaminum 29 XII: „On y dćveloppe leur (Czartoryskich) politkjue d’une manierę propre a leur conserver le credit qu’ils s’ćtaient acquis”. Gerard 29 XII: „Lcs motifs sur lesquels est fondće la publication de 1’interrćgne paraissent plutót avoir ćtć dictes par le veritable interet de la Pologne”. Jednak manifest czytany „avec complaisance... tout mai rćdigó qu’en sott facte” (AE).

4

^1,0 Lubomirski: Pamiętniki, s. 136—137.

5

   August do Antoniego 27 X; „aut nunc aut nunquam”, zbliża się chwila wykonania wielkiego planu, tj. odebrania resztek władzy Poniatowskiemu; Antoni 19 XII: interregnum przedwczesne, teraz właśnie carowa uprze się przy Poniatowskim], tylko „des b&tes sans connaissan-cc de causc” mogły popełnić taki błąd (TPN). Lubomirski, s. 137.

6

   Np. L. Cetnerowa, list do Wessla 8 XI (Os. 4385).

7

¹³² Gerard 6 XI (AE); przedtem jednak Pomorzanie oburzali się na myśl ugody.

8

^IU Schmitt, 1IL s. 446 i n.

9

   Mniej rozgłosu miał list A, Krfasińskiego] do Zboińskiego 7 XII 1770, a w zupełnej tajemnicy pozostały surowe jego słowa, wypisane pod adresem Zaremby: „Gdybym przez trzy lata koło umarłego pracował z tą niewygodą i z tą usilnością, jużbym go był dotychczas wskrzesił; tego jednak dokazać nie mogłem, żeby naród więcej kochał całość Ojczyzny i obronę wolności, aniżeli jakiś fałszywy punkt honoru i emulacją”, Bibl. Narodowa, CII, i. 93—96.

10

   Do Wielhorskiego pisał Pac 19 X: „... wstąpiliśmy w drogę rozpaczy. Ta z istoty i własności swojej jest krótszą'^r(niz droga przezorności). „Jeżeli nadzieja jest pomocy i posiłków, chętnie oświadczamy życia nasze...; jeżeli żadnej nie ma, przyśpieszamy koniec, iżby dowiedli narodowi, że wiernych i życzliwych do pierszeństwa zawołali, iżby okazali sąsiadom, że był pień, przy którym ogień rozkładać można było, iżbyśmy i samemu dowiedli nieprzyjacielowi, źe wytracić i wygu bić nas zdołał, zwyciężyć nigdy. Wyciśniemy u współżyjących łzy litości i kompasji pełne, za-robiemy u następców naszych na nie podejrzaną sławę, żeśmy byli czuli i mężni, ale razem nieszczęśliwi. Postrzegą się przyjazne potencje, lecz późno podobno. Siła w kredycie swoim na niniejszym posiłków umknieniu stracą, opłacać będą drogo tę szkodę, ale w następcach mniej znajdą przykładu cnóty, więcej o tragiczne nasze nieszczęścia zalęknienia się”. Inna apologia w liście do Lniskiego t.d. (BWij.). Essen, Reflexions sur la lettre de Mr La Roche, 8 XIi, zgaduje inspiratorów bezkrólewia w Wiedniu i w Berlinie, w interesie ks. Alberta i rozbioru: „toujoursest-il a craindre que la Confćdćration n’ait vendu la Pologne aux Autrichiens et peut-śtre sus Prussiens” (AD).

11

Souvenlrs, i, 257.