DSCF5034

Piotr Wierzbicki

Udział społeczeństwa w społecznej adaptacji skazanych

I. Uwagi wprowadzające

Pod koniec XVIII i na początku XIX wieku z pobudek filantropijnych powstają stowarzyszenia, które opiekowały się więźniami opuszczającymi zakłady karne. Duży wpływ na rozwój tej działalności wywarła praca Johna Howarda, który po zwiedzeniu licznych więzień europejskich opisał ich opłakany wygląd w dziele „States of prisons” (Stan więzień). Prace te poruszyły społeczeństwa różnych krajów, ukazały bowiem rzeczywiste położenie więźnia i potrzebę wprowadzenia zmian. Koniec XIX wieku, charakterystyczny w prawie karnym również z powodu rozwoju szkoły antropologicznej i socjologicznej, powoduje wprowadzenie do więzień zindywidualizowanej klasyfikacji oraz szerszej profilaktyki, zajęcie się nie tylko więzieniem, ale także więźniem oraz rodziną więźnia. Stowarzyszenia, które powstają dla tych celów zwane „Patronatami” rozwinęły swoją działalność w licznych krajach. Na terenie ziem polskich rozwój tej działalności był uzależniony od zaborców. Dostrzeganie wagi i znaczenia pomocy zwolnionym, podnoszone było przez peniten-cjarystów polskich już na początku XIX wieku. Niemcewicz, Potocki, Zamojski, Morelowski w swoich pracach zwracali uwagę na potrzebę organizacji pomocy postpenitencjarnej nad zwolnionymi. Dopiero w 1908 r. władze rosyjskie wydały „ustawę normalną towarzystw opieki nad osobami uwolnionymi z więzień (patronatów)”. Pierwszy patronat na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim powstał w Warszawie w 1909 r. a od 1912 r. objął większość miast byłego Królestwa. Działalność patronatów była ukierunkowana na pomoc więźniom politycznym i ich ro-

— 560 —

dżinom. Na terenach Polski pod zaborem pruskim i austriackim stowarzyszenia te wykazywały niewielką działalność.

Zakreślony w tytule temat wskazuje na potrzebą dokonania analizy działalności wszelkich organizacji i instytucji z zewnątrz zakładów czynnie angażujących się w proces społecznej adaptacji skazanych. Nie będą objęte tą analizą działania realizowane przez wyspecjalizowany organ powołany do wykonywania kary pozbawienia wolności — Służbę Więzienną. Omawiana działalność społeczna może obejmować:

—    pomoc w resocjalizacji skazanych w zakładach karnych w przygotowaniu ich do przyszłego życia w społeczeństwie;

—    pomoc i opiekę nad skazanymi zwolnionymi z zakładów karnych, aresztów śledczych, ośrodków przystosowania społecznego, niezależnie od formy zwolnienia (koniec kary, warunkowe zwolnienie, łaska, amnestia);

—    pomoc rodzinom osób pozbawionych wolności w czasie gdy podstawowy ich żywiciel odbywa karę pozbawienia wolności;

—    społeczną kontrolę nad realizacją wykonywania kary pozbawienia wolności.

Różny był przebieg, co do form i treści, udziału społeczeństwa w społecznej adaptacji skazanych w okresie dwudziestolecia międzywojennego i w okresie po drugiej wojnie światowej. Prześledźmy tę działalność w poszczególnych okresach.

IL Okres dwudziestolecia międzywojennego

W 1918 r. władze polskie przejęły więzienia na Lubelszczyź-nie a następnie od Niemców — więzienia warszawskie i byłej Kongresówki. Pod koniec 1918 r. w wyniku powstania wielkopolskiego więzienia w byłym zaborze pruskim przeszły pod rządy polskie. Jednak do 1921 r. nie podlegały one Ministerstwu Sprawiedliwości, lecz Naczelnej Radzie Ludowej a później utworzonemu dla tych terenów ministerstwu. Dopiero w 1921 r. przejęło je Ministerstwo Sprawiedliwości. W tym też czasie przejęto więzienia na Kresach Wschodnich a w 1922 r. więzienia Wileńsz-czyzny. Ostatnie więzienia na Śląsku przejęto w 1923 r. Wraz z przejmowaniem więzień państwo polskie przejęło ustawodawstwo państw zaborczych regulujących także działalność instytucji opiekuńczych powstałych pod zaborami. Szczególnie chodzi tu o patronaty powstałe w byłym zaborze rosyjskim (Warszawa, Radom, Łomża, Piotrków). Na skutek nie ustabilizowanej sytuacji więziennictwa patronat zajął się pomocą uchodźcom ofiarom wojny, więźniom cierpiącym głód. W przeludnionych więzieniach panowała bowiem duża śmiertelność. Leon Supiński — pierw-

36*

— 561 —